طرح درس جامعه‌شناسی مشروطه

نيمسال اول ۱۴۰۲-۱۴۰۳

کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

زمان: یک‌شنبه‌ها  ۱۴-۱۶ در کلاس ۳۰۳

 محمدرضا جوادی یگانه

انقلاب مشروطه یکی از مهمترین وقایع تاریخ ایران است که دارای ابعاد گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است و برخی مباحث مطرح شده در آن نیز مساله‌ي امروز جامعه‌ي ایرانی است. منابع درباره انقلاب مشروطه گسترده است و نظرات درباره آن نیز متشتت و گاه متناقض. اما بررسی جامعه‌شناختی انقلاب مشروطه، از منظر جامعه‌شناسی انقلاب، جامعه‌شناسی تاریخی، تغییرات اجتماعی و تاریخ اجتماعی، امری است که کمتر در فضای جامعه‌شناسی به صورت نظام‌مند دنبال شده است. درس «جامعه‌شناسی مشروطه» که برای اولین بار ارائه می‌شود تلاش دارد از این مناظر به مشروطه بنگرد و نه بررسی بیشتر تاریخ مشروطه که تاریخ‌نگاران بسیاری از ابعاد آن را کاویده‌اند. برای هم‌افق شدن درباره‌ي مشروطه و داشتن اطلاعات ضروری و اولیه از وقایع و نظریه‌ها و تحلیل‌های مشروطه، کتاب انقلاب مشروطه ایران نوشته ژانت آفاری (۱۳۸۵) باید در یک ماه اول خوانده شود. هفته چهارم و ششم از نیمه اول و دوم کتاب آزمون گرفته خواهد شد. دستیار آموزشی کلاس،‌ آقای علی راغب، دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه تهران است.

سرفصل مطالب هر جلسه

در این طرح درس اولویت با منابع دست اول (فارسی) و اصلی بوده است البته در برخی موارد به علت کمبود منابع دست اول، منابع فرعی و دست دوم نیز افزوده شده‌اند. در همه حال، توصیه ما، استفاده از منابع دست اول است.

جلسه اول: روایت‌های مشروطه و اهمیت بررسی جامعه‌شناسانه مشروطه

جلسه دوم: مروری بر مهمترین منابع و اسناد مشروطه (با حضور آقای رضا مختاری اصفهانی)

جلسه سوم: سفرنامه‌های دوره‌ي مشروطه + سیر تاریخ‌نگاری مشروطه + طرح کارنوشت

گروت، یوانا دو (۱۳۹۲). «مالکیت انقلاب؟ ذی‌نفعان و داستان‌های «جنبش مشروطه‌خواهی»‌ در ایران» در: هوشنگ شهابی و ونسا مارتین (گردآورندگان). انقلاب مشروطه ایران. ترجمه محمدابراهیم فتاحی. تهران: پارسه. صص ۵۹-۸۸.

Afshari, M. Reza (1993). “The Historians of the Constitutional Movement and the Making of the Iranian Populist Tradition”. International Journal of Middle East Studies. 25 (3): 477-494.

جلسه چهارم:‌ بررسی تاریخ مشروطه بخش اول با تأکید بر کتاب آفاری + آزمون از نیمه اول کتاب آفاری

جلسه پنجم:‌ اندیشه‌های مشروطه و روشنفکران آن

ملکم خان، ميرزا (1327). مجموعه آثار ميرزا ملکم خان. به اهتمام محيط طباطبايي. تهران: انتشارات علمي. دو اثر ملکم در اين مجموعه را ببينيد: «کتابچه غيبي يا دفتر تنظيمات» صص 1 تا 52 (از ص 24 به بعد، قانون اساسي پيشنهادي ملکم است) pdf (مقايسه اين قانون با قانون اساسي مشروطه word نيز قابل تامل است). «رساله غيبيه» صص 3-19. pdf

ملکم خان، ميرزا (1381). رساله‌هاي ميرزا ملکم خان ناظم الدوله. گردآوردنده و مقدمه حجت الله اصيل. تهران: ني. سخنراني ملکم در 1891 در لندن با نام «مدنيت ايراني» را در اين مجموعه (صص 158-165) ببينيد. pdf

مستشار الدوله (ميرزا يوسف خان تبريزي) (1386/1287ق). يک کلمه. به اهتمام عليرضا دولتشاهي. تهران: بال.

آخوندزاده، ميرزا فتحعلي (1357). الفباي جديد و مکتوبات. به کوشش حميد محمدزاده و حميد آراسلي. تبريز: نشر احيا. مکتوب اول کمال الدوله. pdf 

آخوندزاده، میرزا فتحعلی (۱۳۵۱). مقالات. گردآورنده باقر مومنی. تهران:‌ آوا.

آدمیت، فریدون (1349). اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: خوارزمی.pdf

 کرماني، ميرزا آقاخان (2000). سه مکتوب. با مقدمه و ويرايش بهرام چوبينه. اسن آلمان: نيما ورلاگ.pdf

آدمیت، فریدون (1371). اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی. تهران: نوید.

طالبوف، عبدالرحیم (1379). مسالک المحسنین، با مقدمه و حواشی باقر مومنی. تهران. 

آدمیت، فریدون (1363). اندیشه‌های طالبوف تبریزی. تهران: دماوند.

حائری،‌ عبدالهادی (1374)، آزادیهای سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه‌گران؛ گذری بر نوشته‌های پارسی در دو سده‌ی واپسین، مشهد: جهاد دانشگاهی.

آدمیت، فریدون (۱۳۵۱). اندیشه ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار. تهران: خوارزمی.

آدمیت، فریدون (۱۳۸۷). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران. تهران: گستره.

آدمیت، فریدون (۱۳۸۸). فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران. تهران: گستره.

آدمیت، فریدون (۱۳۸۹). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران: مجلس اول و بحران آزادی. تهران: روشنگران. 

جلسه ششم: بررسی تاریخ مشروطه بخش دوم با تاکید بر کتاب آفاری + آزمون از نیمه دوم کتاب آفاری

جلسه هفتم: روحانیت و مشروطه

رضوانی، هما (۱۳۶۲). لوایح آقا شیخ فضل الله نوری. تهران:‌ تاریخ ایران.

ناييني، ميرزا حسين (1334). تنبيه الامه و تنزيه المله. به كوشش سيد محمود طالقاني. تهران: شركت سهامي انتشار. pdf

ترکمان، محمد (گردآورنده) (1362). رسائل، اعلاميه‌ها، مکتوبات، ... و روزنامه شيخ شهيد فضل الله نوري. (دو جلد). تهران: موسسه خدمات فرهنگي. (سئوال از شيخ فضل الله نوري در باره موافقت اوليه و مخالفت ثانويه او با مشروطيت و دلايل شرعي آن» جلد اول. صص 101-114. pdf)‌ و («کتاب تذکره الغافل و ارشاد الجاهل» جلد اول. صص 55-75. pdf)

کواکبی، عبدالرحمن (۱۳۶۴). طبایع الاستبداد. ترجمه عبدالحسین قاجار. به کوشش صادق سجادی. تهران:‌ نشر تاریخ ایران.

ثبوت، اکبر (۱۳۸۹). دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش. تهران: طرح نو. ( برای نقد آن: آزموده، محسن (۱۳۹۷). آخوند خراسانی و حکومت اسلامی: مناظره اکبر ثبوت و حمید پارسانیا. پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.)

حائری،‌ عبدالهادی (۱۳۶۴). تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق. تهران: امیرکبیر. 

الگار، حامد (۱۳۵۹). نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت؛ دین و دولت در ایران: نقش علماء در دوره قاجاریه. ترجمه ابوالقلسم سری. تهران: توس. چاپ دوم.

آبادیان، حسین (۱۳۷۴). مباني نظري حكومت مشروطه و مشروعه. تهران: نی.

آجدانی، لطف‌الله (۱۳۹۰). علما و انقلاب مشروطیت ایران. تهران: آمه.

Bayat, Mangol (1991). Iran's First Revolution: Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905-1909. Oxford: Oxford University Press.

جلسه هشتم:‌ اقتصاد و مشروطه (با حضور خانم سمیه توحیدلو)

کاتوزیان، محمدعلی همایون (۱۳۷۳). اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: مرکز.

سیف، احمد (1387)، قرن گمشده؛ اقتصاد و جامعه‌ي ایران در قرن نوزدهم، تهران: نی.

اشرف، احمد (۱۳۵۹)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران؛ دوره‌ی قاجاریه، تهران: زمینه.

عظیمی، میکائل (۱۴۰۰). مالیه روح مشروطه است: بازخوانی نقش مستشاران آمریکایی در اصلاح نظام مالی ایران. تهران: نهادگرا.

کرونین، استفانی (۱۴۰۰)‌. کتاب نان و عدالت در ایران عصر قاجار. ترجمه امیرحسین غلامپور و نیما شمسایی. تهران: ژرف.

ترابی فارسانی، سهیلا (۱۳۸۴). تجار،‌ مشروطیت و دولت مدرن. تاریخ ایران.

توحیدلو، سمیه (۱۳۹۴). حیات اقتصادی ایرانیان در دوره مشروطه. تهران: هرمس.

رهبری، هادی (۱۳۸۷). تجار و دولت در عصر قاجار، از همزیستی تا رویارویی. تهران: کویر.

جلسه نهم: جنسیت، زنان و مشروطه (با حضور خانم فاطمه علمدار)

نجم آبادی، افسانه (۱۳۸۱). کتاب حکایت دختران قوچان: از یاد رفته های انقلاب مشروطیت. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

نجم آبادی، افسانه (1399). چرا شد محو از یاد تو نامم، ترجمه‌ي شیرین کریمی، تهران: بیدگل. 

آفاری. ژانت (۱۳۷۷). انجمنهای نیمه‌سری زنان در نهضت مشروطه. ترجمه جواد یوسفیان. تهران: بانو. 

پاپلی یزدی، لیلا و مریم دژم خوی (۱۳۹۷). باستان‌شناسی سیاست های جنسی و جنسیتی در پایان عصر قاجار و دوره پهلوی اول. تهران:‌ نگاه معاصر.

نجم آبادی، افسانه (۱۳۹۸). زنان سبیلو و مردان بی‌ریش: نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی. جلد اول. ترجمه آتنا کامل و ایمان واقفی. تهران:‌ تیسا.

ملاح، مهرانگیز (۱۳۸۵). خدیجه افضل وزیری دختر بی بی خانم استرآبادی. تهران:‌شیرازه.

احمدی، نوشین (۱۳۹۹). دفترچه خاطرات شانزده زن ایرانی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بالسلوا، سیوان (۱۴۰۰). مردانگی ایرانی؛ در اواخر قاجار و اوایل پهلوی. ترجمه لعیا عالی‌نیا. تهران: همان.

تاج السلطنه (۱۳۷۱). خاطرات تاج السلطنه. تهران: تاریخ ایران.

ساناساریان، الیز (۱۳۸۴). جنبش حقوق زنان در ایران (طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ تا انقلاب ۱۳۵۷). ترجمه نوشین احمدی خراسانی، تهران: اختران.

باغدار دلگشا، علی (۱۳۹۶). مشروطه، زنان و تغییرات اجتماعی؛ به انضمام نامه‌های انتقادی زنان علیه نابرابری‌های اجتماعی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

آفاری (پیرنظر)، ژانت (گردآورنده) (۱۳۷۱) .شماره ۱۷ مجله نیمه دیگر. ویژه زن در دوره قاجار و انقلاب مشروطه. بخش زنان کالج بارد دانشگاه کلمبیا.

Dezhamkhooy, Maryam (2023). Women and the Politics of Resistance in the Iranian Constitutional Revolution. Palgrave Pivot.

جلسه دهم: اندیشه‌های اقلیت، رادیکالیسم پارلمانی و بابی‌ازلی

یزدانی، سهراب (1391). اجتماعیون عامیون. تهران: نی.

نبوی رضوی، سید مقداد (۱۴۰۲). تاریخ مکتوم: نگاهی به تلاش‌های سیاسی فعالان ازلی در مخالفت با حکومت قاجار و تدارک انقلاب مشروطه. تهران:‌ شیرازه. (چاپ ششم، ۱۴۰۲)

نبوی رضوی، سید مقداد (۱۴۰۱). «حیات یحیی نجی» میرزا یحیی دولت‌آبادی از جنبش باب تا جنبش مشروطیت. تهران‌: نگاه معاصر. 

دولت آبادی، میرزا یحیی (۱۴۰۰). آیین در ایران: نگاه به دیانت باب از دریچه‌ی اصلاح مذهب تشیّع. به کوشش و سید مقداد نبوی رضوی. تهران: نگاه معاصر

امینی، تورج (۲۰۰۸). تعامل اقلیت‌های مذهبی و انقلاب مشروطیت ایران. لس‌آنجلس: شهر کتاب.

جلسه یازدهم: جغرافیای مشروطه

یزدانی، سهراب (۱۴۰۱). روستاییان و مشروطیت ایران. تهران:‌ ماهی.

آرش خازنی و دیگران (۱۴۰۲). پیرامون مشروطه: سه مقاله درباره ولایات و مرکزگرایی. تهران: گام نو. 

جعفریان، رسول (۱۳۸۵). درک شهری از مشروطه:‌ مقایسه حوزه مشروطه‌خواهی اصفهان و تبریز. تهران:‌ موسسه مطالعات تاریخ معاصر.

سرداری نیا، صمد (۱۳۶۳). نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت ایران. تبریز: تلاش.

طاهرزاده بهزاد، کریم (۱۳۳۳). قیام آذربایجان در انقلاب مشروطه ایران. تهران: اقبال.

عزیزی، محمد (۱۳۸۵). انجمن ایالتی آذربایجان در دوره مشروطیت. تبریز: اختر.

چهارپاشلو، محمود (۱۳۹۹). ایل اصانلو و مشروطیت. حبله رود.

آهنجیده، اسفندیار (۱۳۹۵). ایل بختیاری و مشروطیت. آهنجیده.

خمسه‌ای، حسین (۱۳۹۴). زنجان در عصر مشروطه: بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی شهر زنجان از انقلاب مشروطه تا پایان جنگ جهانی اول. تهران: نیکان کتاب.

رستمی، حسن (۱۴۰۲). مشروطیت در زنجان به روایت اسناد: ستیزه‌ها و کشمکش‌های گروه‌های اجتماعی و عناصر سیاسی و مذهبی در سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۲۹ هجری قمری. تهران: نگاه معاصر.

خسروی، محمدرضا (۱۳۶۸). طغيان نايبيان (کاشان) در جريان انقلاب مشروطيت ايران. تهران: به‌نگار.

مدنی کاشانی، ملاعبدالرسول (۱۳۹۸). کلمات انجمن. به کوشش سید محمود سادات بیدگلی. تهران: شیرازه .

افشار، ایرج (گردآورنده) (۱۳۵۹) .مبارزه با محمدعلی‌شاه: اسنادی از فعالیتهای آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول، در سالهای ۱۳۲۶-۱۳۲۸ قمری، با پیشگفتار حسین پیرنیا. تهران: توس.

مارتین، ونسا (۱۳۹۸). ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم: انقلاب مشروطه. ترجمه محمد ابراهیم فتاحی. تهران: نی. 

کاشانی‌ثابت، فیروزه (1389) .افسانه‌های مرزی. ترجمه‌ ابوالفضل کلانکی. تهران: کتابسرا.

جلسه دوازدهم:  بسیج مردم در انقلاب مشروطه

لمبتون، آن ک. س. (۱۳۵۵)‌ «انجمن‌های سری و انقلاب مشروطیت ایران» ترجمه اسماعیل رائین. در: اسماعیل رائین. انجمن‌های سری در انقلاب مشروطیت. تهران: علمی. (چاپ اول، ۱۳۴۴) صص ۱۶۳-۱۸۱.

خارابی، فاروق (۱۳۸۵). انجمنهای عصر مشروطه. تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.

آفاری. ژانت (۱۳۷۷). انجمنهای نیمه‌سری زنان در نهضت مشروطه. ترجمه جواد یوسفیان. تهران: بانو. 

شیرالی، فاطمه (۱۳۸۴). انجمن‌های ملی تهران در عصر مشروطیت. تهران:‌ باران اندیشه.

جعفريان، رسول (1378). بست نشینی مشروطه‌خواهان در سفارت انگليس: بررسي تحولات يکماهه تحصن مشروطه خواهان در سفارت انگليس. تهران: موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران. فصل ششم: «در سفارت چه گذشت» صص 107-127. pdf

جلسه سیزدهم: رضاشاه،‌ کارگزاران دولتی و مشروطه

جلسه چهاردهم: حافظه‌ جمعی مشروطه

Ansari, Ali M. (Editor) (2016). Iran’s Constitutional Revolution of 1906 and Narratives of the Enlightenment. Gingko Library.

برای اطلاع از منابع این موضوع به منابع ذکرشده در بخش د کارنوشت دانشجویی مراجعه کنید.

جلسه پانزدهم: ارزیابی کنشگران، صاحب‌نظران و سیاسیون از مشروطه

برای اطلاع از منابع این موضوع به بخش‌های الف، ب و ج کارنوشت دانشجویی مراجعه کنید.

جلسه شانزدهم: دستاوردها و عبرت‌های مشروطه برای امروز

کارنوشت دانشجویی

الف) مشروطه در منابع مشروطه

رجوع به یکی از اسناد دست اول معرفی‌شده و معرفی مختصر منبع و پاسخ به سئوالات زیر از متن منبع:

-        بررسی انگیزه‌های مشروطه‌خواهان و اهداف مشروطه

-      نقش گروه‌های کمتردیده‌شده در انقلاب مشروطه (روستاییان و دهقان، کارگران، زنان، خارجی‌ها، بابی‌ازلی‌ها، اقلیت‌های مذهبی، رادیکال‌ها)

-        بررسی استدلال مخالفان مشروطه و کارگزاران دولتی

-        بررسی انتقادها به مشروطه و مجلس و مصوبات آن

-        بررسی نحوه‌ي بسیج مردم در مشروطه؛ کتاب‌، انجمن، روزنامه، منابر، شعر و تصنیف، شب‌نامه

-        گزارشی از انجمن‌ها و فعالیت‌ها و مشارکت‌های مردمی

-        بررسی دستاوردها و موفقیت‌های تدریجیِ ذکرشده برای مشروطه

-        ارزیابی نهایی نویسنده از مشروطه و نتایج آن: دستاوردها و افتخارات و عبرت‌ها

برخی از مهمترین منابع: 

اسناد: لوایح شیخ فضل‌الله نوری، نامه‌های تبریز از ثقه‌الاسلام به مستشارالدوله، به کوشش ایرج افشار؛ بحران دموکراسی در مجلس اول، خاطرات و نامه‌های خصوصی میرزا فضل علی آقای تبریزی؛ فارس از مشروطیت تا جنگ جهانی اول، محمدعلی رنجبر؛ اوراق تازه‌یاب مشروطیت و نقش تقی زاده به کوشش ایرج افشار؛ اسناد تاریخی جنبش کارگری‌ سوسیال دموکراسی کمونیستی ایران، خسرو شاکری؛ نامه‌هایی از تبریز به ادوارد براون، ترجمه‌ حسن جوادی؛ رسائل مشروطیت، زرگری نژاد؛ مذاکرات مجلس در روزنامه مجلس میرزا صالح (و در سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و  در سایت دانشسرای مشروطیت)؛ اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی، سهیلا ترابی فارسانی؛ خاطرات و اسناد ظهیرالدوله به کوشش ایرج افشار؛ انقلاب مشروطیت آذربایجان به روایت اسناد عرایض مجلس به کوشش نیکبخت میرکوهی؛ اسناد عرایض دوره دوم مجلس شورای ملی به کوشش مریم نیل‌قاز. تنبیه الامه و تنزیه المله، نائینی؛ گزارشهایی از انقلاب مشروطیت ایران، نوشته امین رسول‌زاده؛ ضمیمه‌ي کتاب مشروطه، زنان و تغییرات اجتماعی از باغدار دلگشا؛ مبارزه با محمدعلی‌شاه: اسنادی از فعالیتهای آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول، در سالهای ۱۳۲۶-۱۳۲۸ قمری، به کوشش ایرج افشار.

تاریخ مشروطه: تاریخ بیداری ایرانیان ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ مشروطه ایران کسروی، تاریخ هجده ساله آذربایجان کسروی، واقعات اتفاقیه در روزگار شریف کاشانی، تاریخ انقلاب مشروطیت ملک‌زاده، انقلاب مشروطیت ایران ادوارد براون.

خاطرات: خاطرات تقی‌زاده، حیات یحیی دولت‌آبادی، روزنامه‌ خاطرات عین‌السلطنه سالور، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران بهار، شرح زندگانی من عبدالله مستوفی، خاطرات احتشام السلطنه، خاطرات عبدالله بهرامی.

سفرنامه‌ها و گزارش‌های خارجی‌ها: کتاب آبی، گزارش‌های محرمانه وزارت خارجه انگلیس، شش جلد؛ کتاب نارنجی: گ‍زارش‌ه‍ای‌ س‍ی‍اس‍ی‌ وزارت‌ ام‍ور خ‍ارج‍ه‌ روس‍ی‍ه‌ ت‍زاری‌ درب‍اره‌ ان‍ق‍لاب‌ م‍ش‍روطه‌ ای‍ران، چهار جلد؛ اختناق ایران، شوستر؛ کنسول در شرق تالیف راتسیلاو؛ تاریخ استقرار مشروطیت در ایران تألیف حسن معاصر؛ مشروطیت جنوب ایران، به گزارش بالیوز بریتانیا در بوشهر؛ مشروطه گیلان،‌ رابینو؛ نامه‌های خصوصی سرسیسیل اسپرینگ راس،‌ وزیر مختار انگلیس؛ ایران امروز، اوژن اوبن؛ سفرنامه لئون هم؛ سفرنامه‌ي دالمانی؛ سفرنامه‌ي گروته؛ سفرنامه‌ي جکسن؛ سفرنامه‌ي ویلسون در جنوب غربی ایران؛ ب‍م‍ب‍اران‌ م‍ج‍ل‍س‌ ش‍ورای‌ م‍ل‍ی‌ در س‍ال‌ ۱۳۲۶ ه‍ج‍ری‌ ق‍م‍ری،‌ ح‍ک‍وم‍ت‌ ت‍زار و م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ ش‍اه، مامونتف؛ انقلاب مشروطه ایران از نگاه یک نظامی فرانسوی، آنژینیور؛ اوراق‌ ای‍ران‍ی‌: خ‍اطرات‌ س‍ف‍ر ک‍ل‍ود ان‍ه‌ در آغ‍از م‍ش‍روطی‍ت؛ ب‍ا م‍ن‌ ب‍ه‌ س‍رزم‍ی‍ن‌ ب‍خ‍ت‍ی‍اری‌ ب‍ی‍ائ‍ی‍د، مکبین روز؛ ایرانی که من شناخته‌ام، نیکیتین؛ م‍اه‌ ش‍ب‌ چ‍ه‍ارده‍م: ح‍ق‍ای‍ق‌ ش‍ن‍اخ‍ت‍ه‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ش‍رطه‌ ای‍ران‌ از ی‍ادداش‍ت‍‌ه‍ای‌ ی‍ک‌ دی‍پ‍ل‍م‍ات‌ ف‍ران‍س‍وی‌ در ای‍ران، دولوروا.

روزنامه‌ها: روزنامه مجلس، صور اسرافیل، الجمال، انجمن تبریز، انجمن مقدس اصفهان، نسیم شمال، تربیت،‌ مساوات، مجاهد تبریز، مجاهد رشت، ملانصرالدین (ترکی)، روح القدس، ایران نو.

اشعار و مقالات: 

• دهخدا: چرند و پرند؛ مقالات دهخدا در صور اسرافیل، به کوشش محمد دبیرسیاقی؛ صوراسرافیل و علی‌اکبر دهخدا، یک بررسی تاریخی و ادبی نوشته  کامیار عابدی؛ دهخدا، مرغ سحر در شب تار، به‌کوشش ولی‌الله درودیان.
• ملک الشعرای بهار: دیوان اشعار شادروان محمدتقی بهار به کوشش مهرداد بهار؛ دیوان بهار به کوشش محمد ملک‌زاده؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی؛ تاریخ بیست ساله حسین مکی جلد اول و دوم؛ شرح احوال بهار به قلم خود او در مقدمه ی بهار بر تاریخ تطور شعر فارسی به کوشش تقی بینش؛ ارج‌نامه ملک‌الشعرا بهار به کوشش علی میرانصاری. 
• عارف: دیوان عارف قزوینی (مجموعه آثار)، به کوشش مهدی اخوت، محمدعلی سپانلو؛ دیوان عارف قزوینی به انضمام شرح زندگی عارف به قلم خودش و اشعار منتشر نشده، نوشته مهدی نورمحمدی؛ تصنیف‌های عارف، به کوشش ارشد طهماسبی.
• ایرج میرزا: دیوان کامل ایرج میرزا، به اهتمام محمدجعفر محجوب؛  تحقيق در احوال، آثار و افكار و اشعار، به اهتمام محمد جعفر محجوب؛ شهر شعر ایرج نوشته محمد علی سپانلو.
• سید اشرف الدین حسینی: روزنامه نسیم شمال؛ کلیات نسیم شمال و باغ بهشت؛ گیلان در جنبش مشروطیت، نوشته ابراهیم فخرایی؛ جاودانه سید اشرف‌الدین حسینی قزوینی (گیلانی)، به کوشش حسین نمینی؛ شاعر مردم: یادنامه سید اشرف الدین حسینی (نسیم شمال)، به اهتمام علی اصغر محمدخانی. 
• ادیب الممالک فراهانی:‌ دیوان کامل میرزا صادق‌خان امیری ادیب‌الممالک فراهانی قائم‌مقامی، تصحیح وحید دستگردی؛ دوره روزنامه مجلس.

درباره شعر و ادب مشروطه نگاه کنید به: شعر دوره مشروطه نوشته منیب الرحمان ترجمه یعقوب آژند؛ ادبيات سياسي ايران در عصر مشروطیت نوشته عبدالرحیم ذاکرحسین؛ يا مرگ يا تجدد، دفتری در شعر و ادب مشروطه، نوشته ماشالله آجودانی؛ از صبا تا نیما، نوشته یحیی آرین پور؛ تاريخ مطبوعات و ادبيات ايران در دوره مشروطيت، نوشته ادوارد براون؛ مطبوعات سياسي ايران در عصر مشروطيت، نوشته عبدالرحیم ذاکرحسین؛ ادبیات مشروطه، نوشته باقر مومنی؛ مقاله «انقلاب مشروطه و آثار دراماتیک فارسی: مروری بر نقد روابط اجتماعی در نمایشنامه‌های عصر مشروطه‌خواهی» نوشته علی میرانصاری؛ تجدد و تجددستیزی از عباس میلانی. تئاترکراسی در عصر مشروطه، نوشته کامران سپهران.

Katouzian, H., & Korangy, A. (Eds.). (2022). Poetry and Revolution: The Poets and Poetry of the Constitutional Era of Iran (1st ed.). Routledge.

 اسناد و منابع موجود از کنشگران انقلاب مشروطه: 

کتاب دوجلدی رهبران مشروطه نوشته ابراهیم صفایی، گزارش خوبی از هر یک از رهبران انقلاب مشروطه دارد.

• سید عبدالله بهبهانی: واقعات اتفاقیه
• سید محمد طباطبایی: تاریخ بیداری ایرانیان
• سید جمال واعظ: روزنامه الجمال؛ سید جمال‌ الدین‌ واعظ ‌اصفهانی‌ و مشروطیت نوشته رسول عربخانی؛ شهید راه آزادی نوشته اقبال یغمایی
• ملک‌المتکلمین: تاریخ انقلاب مشروطیت ایران نوشته ملک‌زاده؛ زندگی سیاسی، اجتماعی ملک المتکلمین (میرزا نصرالله خان) نوشته ملک‌زاده
• میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل:‌ دوره کامل روزنامه صور اسرافیل؛ صور اسرافیل ندای آزادی نوشته سهراب یزدانی
• شیخ فضل الله نوری: لوایح؛ مجموعه‌ای از رسائل اعلامیه‌ها مکتوبات و روزنامه شیخ فضل ا... نوری به کوشش محمد ترکمان؛ شیخ فضل الله نوری و مشروطیت (رويارويي دو انديشه)،  نوشته مهدی انصاری؛ وقعه توپخانه: تحلیلی بر زندگانی و اعدام شیخ فضل الله نوری، نوشته سید مقداد نبوی رضوی و دیگران؛ فاجعه رن یا کشتن شیخ فضل الله نوری نوشته جواد بهمنی.
• محمدعلی شاه: استخاره‌های محمدعلی شاه به کوشش سیف‌الله وحیدنیا.
• آخوند خراسانی: سیاست‌نامه خراسانی نوشته محسن کدیور؛ دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش نوشته اکبر ثبوت
• محمدحسین نائینی: تنبیه الامه و تنزیه المله
• سید کاظم طباطبایی یزدی: سیاحت شرق نوشته آقا نجفی قوچانی، کتاب بند بند سرگذشتم، خاطرات شیخ محمدحسین کاشف الغطاء
• ثقه‌الاسلام تبریزی: رسائل سیاسی میرزا علی ثقه‌الاسلام تبریزی به کوشش علی‌اصغر حقدار؛ رساله لالان به کوشش محمد علی جهانی پور؛ زندگینامه شهید نیکنام ثقه‌الاسلام تبریزی نوشته نصرالله فتحی؛ نامه ها به مستشارالدوله؛ اسناد تقی زاده؛ تاریخ مشروطه کسروی؛ روزنامه انجمن
• حسن تقی زاده: خاطرات؛ نقش تقی زاده و اوراق تازه یاب؛ مجله کاوه؛ مقالات تقی زاده (دوره هجده جلدی) زیر نظر ایرج افشار؛ زندگی طوفانی به کوشش ایرج افشار؛ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران تألیف تقی زاده و تاریخ مجلس شورای ملی ایران تألیف تقی زاده هر دو از نشر فردوس.
• ستارخان و باقرخان: قیام آذربایجان و ستارخان نوشته اسماعیل امیرخیزی؛ تبریز مه‌‌آلود نوشته محمد سعید اردوبادی؛ حماسه ستارخان نوشته پناهی ماکویی؛ ستارخان سردار ملی از هوشنگ ابرامی؛ تاریخ مشروطه کسروی
• پیرم خان: یپرم خان سردار نوشته اسماعیل رائین؛ حماسه یپرم به انضمام شرح احوال گروه گوگونیان و حزب داشناکسیون نوشته کاراپتیان
• سردار اسعد: خاطرات سردار اسعد بختیاری نوشته جعفرقلی خان سردار بهادر پسر سردار اسعد، به کوشش ایرج افشار؛ ایل بختیاری در دوره قاجار نوشته آرش خازنی؛ بختیاری در آینه تاریخ نوشته جین راف گارثویت؛ تاریخ سیاسی، اجتماعی بختیاری نوشته جین راف گارثویت
• حیدرخان عمواوغلی: حیدرخان عمواوغلی نوشته اسماعیل رائین؛ خاطرات حیدرخان عمواوغلی نوشته اسماعیل حسن زاده (کتاب، یادداشت های حیدرخان در مجله یادگار است که توسط اقبال چاپ شد و بعدا اسماعیل حسن زاده یادداشت ها را با حاشیه های داور چاپ کرد)
• علی مسیو: تاریخ مشروطه نوشته کسروی؛ تاریخ هجده سال آذربایجان نوشته کسروی
• میرزا کریم رشتی: مقاله میرزا کریم خان رشتی چهرۀ مرموز تاریخ معاصر ایران نوشته عبدالله شهبازی
• یحیی دولت آبادی: حیات یحیی؛ «حیات یحیی نجی» میرزا یحیی دولت‌آبادی از جنبش باب تا جنبش مشروطیت،‌ نوشته سید مقداد نبوی رضوی؛ مقاله آیین در ایران نگاه به دیانت باب از دریچه اصلاح مذهب تشیع میرزا یحیی دولت آبادی،‌ نوشته نبوی رضوی و سجادی
• حسن و حسین پیرنیا: تلاش آزادی نوشته باستانی پاریزی درباره حسن پیرنیا؛ سیاستمدار مورخ: زندگی، آثار و اندیشه های میرزا حسن خان مشیرالدوله (پیرنیا)، نوشته امید اخوی؛ مذاکرات مجلس چهارم و پنجم مشروطه با محوریت نقش حسین پیرنیا در آن.
• ناصرالملک: دو رساله درباره انقلاب مشروطیت ایران از ابوالقاسم خان ناصرالملک و محمدآقا ایروانی به کوشش روزبه و عبدالحسین زرین‌کوب.

 ب) بررسی نظر سیاسیون درباره انقلاب مشروطه: اهمیت، اهداف، ارزیابی (موفقیت‌ها و شکست‌ها)

• سیاسیون دوره قاجار: مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، احمد شاه، عین الدوله، اتابک، ناصرالملک، عضدالملک.
• سیاسیون دوره پهلوی اول: رضاشاه، تیمورتاش، فروغی، مدرس (نطق‌های مدرس در ادوار تقنینه توسط ترکمان)، داور، تقی‌زاده.
• سیاسیون دوره پهلوی دوم: محمدرضا پهلوی، مصدق، علم،‌ هویدا، قوام، آیت‌الله کاشانی.
• سیاسیون دوره جمهوری اسلامی: امام خمینی، مهندس بازرگان، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله منتظری، شهید بهشتی، استاد مطهری، دکتر شریعتی.

ج) بررسی ارزیابی صاحب‌نظران از انقلاب مشروطه: اهمیت، اهداف، ارزیابی (موفقیت‌ها و شکست‌ها)

فریدون آدمیت، احمد کسروی، مهدی ملک‌زاده، یرواند آبراهامیان، منگل بیات، ژانت آفاری، ونسا مارتین، استفانی کرونین، تورج اتابکی، ماشاالله آجودانی، فخرالدین عظیمی، سیدجواد طباطبایی، سهراب یزدانی، افسانه نجم‌آبادی، همایون کاتوزیان، عبدالهادی حائری، جان فوران، نیکی کدی.

  د) حافظه تاریخی مشروطه

بررسی مشروطه، اهداف و دستاوردها و ناکامی‌های آن در:

• سریال‌های تلویزیونی و شبکه خانگی: سالهای مشروطه، عمارت فرنگی، ستارخان و ایراندخت از محمدرضا ورزی؛ تفنگ سرپر از احمدجو؛ بانوی سردار از شیخ طادی؛ ثقه‌الاسلام تبریزی از قاسم‌زاده اصل؛ روزهای به یاد ماندنی از شهنواز؛ هزار دستان از حاتمی؛ رحیل از آب‌پرور.
• فیلم‌های سینمایی: ستارخان، کمال‌الملک و سلطان صاحبقران از علی حاتمی؛ از عدلیه تا مشروطه از فرقانی؛ شاه جهان از حسن نقاشی؛
• مستندها: مجلس شورای ملی از مشروطه تا انقلاب اسلامی از مهدی درخشان؛ مشروطه در قاب از فریده کاکاوند؛ تا مشروطه از شبکه چهار؛ عیّار مشروطه از یارمحمدلو؛  از مشروطیت تا سپنتا ساخته‌ي محمد تهامی نژاد؛ روایتی از مشروطه از ارد زند؛ سرپتی‌ها از کیوان مهرگان؛ بهارستان خانه‌ي ملت از بهداد؛ نیمه پنهان ماه (بازخوانی حضور زنان در جنبش مشروطیت از آغاز تا پهلوی.) از آزاده بیزار گیتی؛ شاعران مشروطه از فرض‌الهی؛ عدل مظفر از محمدی.
• رما‌ن‌های مشروطه: تهران مخوف مشفق کاظمی، تبریز مه‌‌آلود، حماسه ستارخان از پناهی ماکویی، ستارخان سردار ملی از هوشنگ ابرامی، رمان‌ها و داستان‌های کوتاه جولایی (سو قصد به ذات همایونی (1374)، شکوفه‌های عناب (1397)، خنده‌ی خورشید، اشک ماه (۱۴۰۰))، داستان تالار آیینه چهل‌تن و نمایشنامه‌ پرندگان در طویله ساعدی؛ طوبی و معنای شب از پارسی‌پور؛ عشق در سالهای مشروطه از جواهری؛ دیلماج از شاه‌آبادی؛ مشروطیت ایران و رمان فارسی از کوهستانی‌نژاد؛ مشروطه خواهان از محمدرضا صادقی (۱۳۵۳)؛ بی‌کتابی از محمدرضا شرفی خبوشان؛ شکر تلخ از جعفر شهری؛ خاکسترهای انقلاب مشروطه از الف. شیخی؛ 
• مشروطه در فضای مجازی (اهداف، دستاوردها و عبرت‌ها، بازگشت به مشروطه)
• بررسی مکان‌رویداد مشروطه (نام خیابان‌ها و مکان‌ها و ساختمان‌ها، موزه‌ها، مقابر و یادمان‌ها و تندیس‌ها و...)  در شهرهای: تهران، تبریز، اصفهان، رشت و سایر مناطق ایران.

 شیوه نمره‌دهی

- آزمونها از کتاب آفاری هر کدام ۵ نمره 

- کارنوشت: ۶ نمره: کارنوشت تا ۵ روز قبل از امتحان پایان‌ترم به ایمیل Ali.ragheb@ut.ac.ir  ارسال شود.

- مشارکت در کلاس: مشارکت بر اساس حضور فعال در کلاس و نقد و بحث درباره‌ موضوعات مشخص مي‌شود.

-  آزمون پايان‌ترم: ۴ نمره (آزمون پايان‌ترم از مباحث مطرح شده در کلاس).

-  نمره اضافی: ۲ نمره برای ارائه‌ي کارنوشت در کلاس و مشارکت در کلاس