سانسور اخلاق اجتماعی مردم در سفرنامه سون هدین
یکی از موارد شایع در ترجمه سفرنامههای فرنگیان به ایران، سانسور انتقاداتی است که آنها به اخلاق اجتماعی مردم داشتهاند. سیاحان از منظر فرهنگ خود، خوب و بد جامعه ایران را دیدهاند، ممکن است درست قضاوت کرده باشند، ممکن است خطا کرده باشند و ممکن است که با نگاه استعماری یا مغرضانه، مردم را قضاوت کرده باشند. اما در هر حال، قضاوت آنها، بخشی از تاریخ این سرزمین است.
وقتی کتابی به زبانهای دیگر منتشر شده و در آن قضاوت آنها در باره ایرانیان آمده، اما در اینجا نکات منفی ذکرشده برای ایرانیان سانسور میشود، تنها باعث میشود ما از نگاه دیگران محروم شویم، والا در دسترس دیگران که هست. مساله در باره درستی یا نادرستی قضاوت آنها نیست، مساله این است که حذف بخشی از نگاه یک سیاح، باعث درک نادرست ما از متن میشود.
سانسور در سفرنامهها صورتهای گوناگونی دارد، از حذف یک فصل کامل تا حذف جملاتی از کتاب توسط مترجم یا ناشر. یا توضیح و زیرنویس برای تغییر نگاه خواننده توسط ناشر و مترجم. و البته اگر ناشر و مترجم خودسانسوری نکنند، ممیزی ارشاد این کار را خواهد کرد.
یکی از جدیدترین نمونههای سانسور، در سفرنامه سون هدین، مستشرق سوئدی است که بر اساس سفری که در سال ۱۸۸۶ به بخشهای زیادی از ایران داشته، نوشته و در سال ۱۸۸۷ در استکهلم منتشر شده است. در فصل بیست و سوم ترجمه کتاب، با عنوان «در باره فارسها»، در باره ایرانیان چنین آمده است:
«یک فارس غیر قابل اعتماد ... (متأسفانه در اینجا نویسنده عبارات نادرستی را در مورد هممیهنان فارس بکار برده است که از ترجمه آنها خودداری میکنم. – م.) در قراردادها با توجه و محترمانه برخورد میکند. بر خود مسلط هستند و تودار است. طرف مقابل متوجه نیت درونی و افکار وی نمیشود که آیا وی نگران است یا در درونش خوشحال است. او همیشه قول میدهد ولی... (در اینجا هم نویسنده متأسفانه در مورد فارسها به بیراهه رفته و لذا از ترجمه آن خودداری میکنم. - م). همواره مطالبه پول و انعام میکند. ... ( این نیز مطلب نادرستی است زیرا غربیها معمولا بیش از شرقیها مادی و پولدوست هستند. – م.)» (صفحه ۳۴۳ ترجمه)
روایت کامل هدین از اخلاق فارسها، مندرج در صفحات ۳۲۵ و ۳۲۶ اصل سفرنامه او چنین است (جاهایی که در ترجمه سفرنامه حذف شده، با رنگ قرمز مشخص شده): «یک فارس از نظر شخصیتی غیر قابل اعتماد، ترسو، حریص و مشکوک است. هنگام معامله تجاری یا قراردادهای دیگر، همیشه مؤدبانهترین و سازگارترین رفتار را از خود نشان میدهد، آرام و باوقار است و اجازه نمی دهد نگاه یا اشارهای، آنچه به او فکر میکند را لو بدهد. او خودش را کنترل می کند، خواه در درونش عصبانی باشد یا خوشحال. او قول همه چیز را میدهد، اما هیچ چیز را رعایت نمی کند. وقیحانه به صورت همسایه اش نگاه میکند و دروغ میگوید. اگر هم دروغش آشکار شد، اصلا خجالت نمیکشد، اما با لبخندی ملیح اعتراف میکند که دروغ گفته است. او همیشه میل شدیدی به پول دارد، و هیچ توجهی به این که آیا روش به دست آوردن آن درست است یا خیر، ندارد. حتی افراد نسبتا رده بالا هم خود را آنقدر خوب نمی دانند انعامی را نپذیرند. از سوی دیگر، یک فارس با فقیران مهربان است و به ندرت از درویشی میگذرد که پول خردی به طرفش پرتاب نکند. (ص ۳۲۵ و ۳۲۶ متن اصلی)
البته سفرنامه خواندنی است و نکات مثبت فراوانی هم در باره ایرانیان دارد، اما من در اینجا، تنها بر سانسور اخلاق اجتماعی ایرانیان تمرکز داشتم. مشخصات کتاب چنین است:
هدین، سوین (۱۴۰۱) .ایران عصر ناصری: سفرنامهی مستشرق سوئدی سون هدین به ایران از طریق قفقاز و بینالنهرین. ترجمه وحید صابری مقدم. تهران: پیام آزادی.