منو سایت
تاريخ:پانزدهم خرداد 1397 ساعت 01:41   |   کد : 7856
تعطیلات در ایران: در ستایش بطالت
نوشته محمد قائد
 منتشرشده در سایت محمد قائد. بهمن 1383 (اینجا)


 

 تعطيلات در ايران: در ستايش بطالت
 


چه كسى از تعطيلي بيزار است و اين نواهاي مخالف از كجاست؟ در ايران چندين گروه بزرگ و مؤثر كارى به تعطيلات ندارند و راه خودشان را مى روند: كشاورزان؛‌ كسانى كه در كار ساخت و سازند؛‌ صنعت نفت. يك رشتة پولساز ديگر، يعنى صنعت خودروسازى اگر لازم ببيند و بازار داشته باشد نصف شب هم خط توليدش را روشن نگه خواهد داشت.


 

روزهاى آخر اسفند 57، در ميان غريو درودها و مرگبرها، در جاهايى دستههاى دانشآموزان هنگام خروج از مدرسه داد مى‌زدند: ''تعطيلى پنج‌روزه / توطئۀ آمريكاست." اين شعار در پاسخ به تصميم شوراى انقلاب و دولت موقت بود كه تعطيلات عيدانۀ‌ مدارس به سه‌روز كاهش يابد.  محصلها تا روز چهاردهم فروردين سر كلاس حاضر نشدند و ديگر كسى دربارۀ مصوّبۀ كذايی حرفى نزد.

روى يك سيستم با چه شيوههايى مىتوان كار كرد تا به شكل دلخواه درآيد؟ وقتى دستگاهى (مثلاً يك تلويزيون از نوعى كاملاً جديد) مى خريم، مىتوان به جاى مراجعه به كتابچه راهنما هر دكمه را به چپ و راست چرخاند و با كليدها آنقدر بازى كرد تا صدايى از آن در آيد و تصويرى پديدار شود.  در اين شيوه، فرد بدون نياز به داشتن دركى نظرى از سيستم قادر است به آن مسلط شود، زيرا كنترل سيستم براى فردى با هوش متوسط و اطلاعات متعارف طراحى شده است.

در مقابل، چنانچه فرد ميل داشته باشد خانه بسازد، يا فرم بينى و ظاهر دندانهاى خود را همزمان عوض كند، براى هر يك از اين كارها نياز به طرحى كلى بر اساس دركى جامع است. كليّت يك ساختمان را نمىتوان به آسانى و بدون خراب كردنش تغيير داد. در تغيير سيماى انسان نيز جراحان چنانچه بدون دركى دقيق از هندسه، آناتومى و فيزيولوژى و در برابر داشتن طرحى غايى به عنوان الگو به ايجاد تغيير در شكل بينى و ترتيب قرارگرفتن دندانهاى فرد بپردازند، آن جمجمه و فك شايد قابل دستكارى مجدد نباشد.  برخورد نوع اول تجربى و برپايه آزمايش و خطاهايى تكرارپذير، و طرز كار دوم مبتنى بر نظريه و داراى نتايجى ماندگار است.
 

آيا مى توان دكمه هاى جامعه را محض امتحان چرخاند تا تصوير ابتدا كمى تيره‌تر و سپس كاملاً واضح شود، يا بايد پيشاپيش مشخص كرد دقيقاً چه نوع تصويرى مى‌خواهيم؟ ما در تلاش براى تغيير اين جامعه در يك صد سال گذشته بيشتر به كدام از آن دو شيوه عمل كرده‌ايم؟

 

 

 

 

 

 

 

  

مجلهٔ  كاوه در دههٔ 1920 در برلن در «برنامهٔ ‌عمل براى مدرنيزاسيون»1 تقريباً روى هر چيز قابل تصورى در فرهنگ و جامعه ايران دست مى گذارد و به تغيير آن فتوا مى دهد.

 1

 

     1 " تعليم عمومى و خودكشى براى عموميت آن، نشر كتب مفيده و ترجمه كتب فرنگى، ترويج فوق العاده و خيلى زياد از انواع ورزشهاى بدنى به ترتيب اروپايى، اعلام جنگ بى امان برضد ترياك و وافور، حفظ زبان ملى يعنى فارسى از فساد، جنگ بر ضد تعصبات جاهلانه و مساوات تامه حقوق پيروان مذاهب مختلفه، حفظ استقلال ايران، جنگ شديد و آتشين بر ضد دروغ، برانداختن صفت خبيثه اسباب چينى و ديپلوماسى كه اخيراً بدبختانه در زير اين عنوان در ايران شايع شده، برانداختن رسم ننگين عشق غيرطبيعى كه از قديم الايام يكى از بدترين رذايل قوم ما بوده و يكى از موانع عمده تمدن است، جنگ بر ضد شوخى و هزل و مبالغه و ياوه سرايى و پرگويى و سعى در ايجاد خصلت جدى بودن در ميان مردم ايران، و احياى سنن و رسوم مستحسنه قديمه ملى ايران."

 

آن برنامه خواهان تغيير در تمام جهات و جنبه‌هاى افكار و رفتار اين ملت مى شود، شايد جز در زبان مادرى‌اش، آن هم لابد به اين سبب كه با بخشنامه قابل تعويض به زبانهاى اروپايى نيست.  امروز كه به آن مانيفست و امثال آن نگاه مى كنيم، انگار نه انگار كه صد سال گذشته است.  آش همان و كاسه همان.  بى سبب نيست كه ميل به وررفتن با تمام جهات و جنبه‌هاى جامعه و فرهنگ در همهٔ‌ ما تا اين حد قوى مانده است.

 

از جمله نكاتى كه در چند سال گذشته موضوع بحث شده تعطيلات است.  كسانى مى گويند تقويم هيچ كشورى تا اين اندازه پر از تعطيلات نيست.  چنانچه چهارشنبه در ايران تعطيل باشد، طى نزديك به دو هفتهٔ كارى ارتباط ايران با جهان سياست و بازرگانى به يك دوشنبه و سهشنبه محدود خواهد شد زيرا شنبه و يكشنبه در سراسر غرب و شرق تعطيل است.  تعداد روزهاى تعطيل ايران، سواى جمعه، به 25 روز مىرسد و اگر يكى از اينها نزديك جمعه قرار گيرد بهمنى از تعطيلات سه و چهار روزه فرو خواهد ريخت (اصطلاح «بين التعطيلين» حاصل همين تقارن فرخنده است).  منتقدان مىگويند بايد به اين وضع پايان داد و فقط چند روز تعطيلات ملى و همزمان و سراسرى، ترجيحاً در گرمترين روزهاى تابستان، در نظر گرفت.

اما بحث كه به تجديدنظر در روزهاى تعطيل مىرسد اختلاف خردهفرهنگها عيان مىشود.  برخى مىگويند تعطيلات نوروز كه براى افرادى به بيست روز هم مىكشد بيش از حد طولانى است و بين دو تا پنج روز كفايت مىكند.  در مقابل، كسانى نظر مى‌دهند بايد يا تولد فرد را تعطيل اعلام كرد يا وفات او را، نه هر دو.  از اين گذشته، ماه رمضان را كه كشور نيمهتعطيل است مىتوان دست كم معادل پانزده روز تعطيلات از نوع کرکره‌پائین به حساب آورد و قيمتها پس از اين ماه ناگهان صعود مىكند تا ركود پيشين جبران شود. پس نوروزم به رمضانت در.

يكى از مواردى كه بحثى كاملاً فنى خودش را نشان مىدهد (يا در واقع نشان نمىدهد) در تعيين عيد فطر است.  از آنجا كه در ايران تقريباً هر موضوعى خودبه خود حاوى جنبههايى سياسى و اسرارآميز است، اين نكتهٔ بديهى اغلب ناديده مى‌ماند كه در نخستين روز هر ماه قمرى، هلال ماه نو در نيمۀ شمالى ايران اگر هم دیده شود مدتى بسيار كوتاهتر از آن قابل رؤیت است كه بتوان اسم آن را يك روز كامل گذاشت.  همچنان كه صبح هر روز در دهلى زودتر از تهران، و در تهران زودتر از پاريس شروع مى‌شود، شروع ماه قمرى در آستارا نسبت به بندرعباس تأخير دارد.

با توجه به اينكه تقويم قمرى (با 11 روز اختلاف در سال) با تقويم خورشيدى هماهنگى‌پذير نيست (و كسى كه بنا به تقويم قمرى 91 سال سن دارد عرفاً 88 ساله است) براى رفع مشكل تعطيل عيد فطر و بگومگويى كه هر سال كسالتآورتر مى‌شود فقط يك راه وجود دارد:  تعيين دو روز در تقويم رسمى به اين مناسبت.

از دهۀ 1300 كه ايران داراى تقویمی ادارى بر پايۀ تاريخ شمسی شد، عيد فطر همواره روز دوم بود زيرا جايگاه قدرت و حكومت در نيمۀ شمالى ايران قرار دارد و مى‌گذاشتند مردم نيمۀ جنوبى هر طور كه دوست دارند در اين باره عمل كنند.  امروز كه صداى بندرعباس هم به اندازۀ صداى آستارا و تبریز شنيده مى‌شود، در ميان خلق اختلاف افتاده كه عيد فطر كدام روز است.  روز واحدى وجود ندارد و مدارها و موقعيت زمين و ماه اجازه نمىدهد چنين روزى وجود داشته باشد.  مى‌بينيم كه براى تنطيم مناسبات در جهت برابرى اجتماعى، در مواردى بايد شمار تعطيلات را افزايش داد.

 

جامعه از تعطيلات استقبال مىكند اما نه از هر نوع تعطيلى براى هركس.  سال 42 برنامۀ‌ دبيرستانها به اين صورت در آمد كه هر صبح به جاى سه درس، چهار درس باشد و دو تا بعد از ظهر به فوقبرنامه اختصاص يابد. در عمل، چون فوقبرنامه‌اى وجود نداشت آن دو بعد از ظهر دبيرستانها تعطيل بود.  و پدر و مادرها دوست ندارند بچه ها ول بگردند.  مدرسه مسئول است چراغ علم و دانش را فروزان نگه دارد، اما پيش از اين كار، موظف است بچه ها را در گوشه كنارى جمع كند تا به خودشان و به ديگران و به اموال خصوصى و عمومى آسيب نرسانند.  برنامۀ آزمايشى در سال تحصيلى بعد رها شد.  سى سال بعد وقتى برنامۀ ترمى واحدى راه انداختند باز هم فكر نكردند كه بچهها در ساعتهاى تعطيل بين دروس بايد كجا بروند و چه بكنند.

 

  

چه كسى از تعطيلي بيزار است و اين نواهاي مخالف از كجاست؟ در ايران چندين گروه بزرگ و مؤثر، كارى به تعطيلات ندارند و راه خودشان را مى روند.  اول، كشاورزان. دوم، كسانى كه در كار ساخت و سازند.  سوم، صنعت نفت.  مىماند يك رشتهٔ پولساز ديگر، يعنى صنعت خودروسازى كه اگر لازم ببيند و بازار داشته باشد نصف شب هم خط توليدش را روشن نگه خواهد داشت.

بسته بودن مغازه ها و تعطيل بودن ادارههاى دولتى نه تنها زيانى به جامعه نمىرساند بلكه ممكن است جزو الطاف خـَـفی باشد زيرا رفت وآمد در شهرهاى بزرگ ايران بيش از آنكه سود به همراه داشته باشد باعث ضرر و زيان براى سلامت افراد و براى محيط زيست است.  از معدود كسانى كه شايد از كاهش رفت وآمد زيان ببينند دارندگان وسايل مسافركشاند.  حركت اين وسايل به بسيارى از شهروندان كمك ميرساند اما جاى ترديد است كه، در مجموع و خرج در رفته، سودي قابل توجه عايد اقتصاد ملى كند.

همچنان كه اشاره شد، بيش از يك قرن است كه ما هر دكمه و پيچى را در برابر خويش ببينيم مىچرخانيم به اين اميد كه تصويری مطلوب كه در ذهنمان نقش بسته است روى پرده بيايد.  صد سال پيش گمان مىرفت ايجاد پارلمنت (به تقليد از بريتانيا) فوراً به تأسيس فابريك (به سبك آلمان) خواهد انجاميد و مملكت يكشبه ترقى خواهد كرد.  ايجاد پارلمنت وطنى، بيش از هر چيز، پرده از اختلافات برداشت؛ و تأسيس كارخانه نه تنها از نارضايى خلايق از وضع موجود نكاست، بلكه دامنة‌ انتقادها را گسترده‌تر کرد.

امروز صاحب كارخانهها هستيم و پارلمانى داريم كه بيا و ببين.  الگوى ما دوبى، سرمشق دوبى مالزى، و مربّى مالزى سنگاپور است.  با اين همه، همچنان در فكريم كه چه بايد كرد تا اين فاصله (يعنى فاصلهٔ ايران و دوبى) بيش از آنچه كه هست نشود (ديگر رسيدن به پاى مالزى و سنگاپور مطرح نيست).  يكى از تفاوتها اين است كه چنان كشورهايى به اندازهٔ‌ ايران تعطيل نمى كنند.  از اين رو، مى پنداريم بد نيست اين يك كار را هم انجام بدهيم تا شايد معجزهاى رخ دهد.

كاهش تعداد تعطيلات (اگر واقعاً لازم باشد) به توافقى 50-50 ميان خردهفرهنگ‌ها نياز دارد اما چنين بحثى در ميهن آريايىـاسلامى لاجرم با داد و فريادهاى خشماگين همراه خواهد بود.  كسانى اعتقاد دارند شمار تعطيلات شرعى هنوز براى بزرگداشت شعائر كفايت نمى كند.  چند سال پيش كه مؤمنان در مجلس شوراى اسلامى تصميم گرفتند روز وفات امام هشتم را جانشين سالروز تولدش كنند، ناظران بدبين استنباط كردند هدف از اين اقدام به‌هم‌ريختن كاسهكوزۀ مرفــّهان بيدردى است كه از هر فرصتى براى گردش و تفريح و پيتزاخوارى سوءاستفاده مى‌كنند.

از سوى ديگر، كسانى اعتقاد دارند كه، از جمله، بجاست روز مهرگان و روز قبل يا بعد از شب يلدا هم تعطيل باشد تا بتوان عنعنات ملى را بيشتر گرامى داشت. در صف آرايى عاشقان شعائر و هواداران عنعنات، تعطيل 29 اسفند هم مانند چراغى در باد پتپت مىكند و سرنوشت آن به قيام و قعود ديگرى بسته است تا از صفحة تقويم حذف شود.  درهرحال، چنين روزى، بدون مصوّبه يا با مصوّبه، تعطيل خدايى است، حتى اگر سال كبيسه باشد.

مضمون مقاله‌اى از برتراند راسل با عنوان «در ستايش بطالت» (1932)2  بسط اين نظر است كه در شرايط كنونى و با دستگاههاى امروزى، چهار ساعت كار در روز براى تأمين نيازهاى مردم در جوامع صنعتى كفايت مىكند.  راسل، همانند بسيارى از روشنفكران هموطنش و نيز در سراسر غرب، در آن دهه ستايشگر پيشرفتهاى اتحاد شوروى بود.  با اين همه، در مقالهاش مى پرسد چرا در نخستين جامعة‌ سوسياليست و مترقى جهان، همچون جوامع سنتى طى قرون، مردم را به خركارى وا مىدارند.

مى نويسد اغنيا طى تاريخ اصرار داشته اند به فقرا بقبولانند كه كار ذاتاً براى آدميزاد خوب است و اوقات فراغت و تعطيل به درد خلايق نمىخورد، در حالى كه ذرّه اى به اين حرف اعتقاد نداشتهاند چون طعم شيرين زندگى در بطالت و برخوردارى مداوم از فراغت را چشيدهاند.  به نظر نويسندهٔ انگليسى، كاركردن ضرورتى است ناخوشايند، نه فضيلتى مطبوع، و چه بهتر كه فقط در حد نياز انجام گيرد.

راسل، مانند بسيارى از مردم خوشبين آن عهد، گمان مى‌كرد مسائل اقتصادى چنان يكى پس از ديگرى حل و رفع شدهاند كه جاى تعجب دارد چرا در جوامع سرمايهدارى يكى اضافه‌كارى مىكند و براى يكى كار نيست.  گذشته از اين نوع ساده‌بينى كه در آن روزگار رايج بود، روى نكته‌اى انگشت مى‌گذارد كه همچنان قابل دفاع است: خلاقيت انسان زمانى شكوفا مى‌شود كه اوقات فراغت كافى براى تأمل داشته باشد، وگرنه پس از روزى چهارده ساعت بيل‌زدن تنها كارى كه از قربانى برمى‌آيد اين است كه بيفتد و به خوابى سنگين فرو برود.  مى‌نويسد حتى آزادى كارگران از بردگى را كسانى پى ريخته‌اند كه از فراغت و فرصت فكركردن برخوردار بوده‌اند.

در نگاهى كلى به اوضاع و احوال ايران، جاى تأمل دارد كه چرا ناخرسندى از شمار تعطيلات هم به فهرست دور و دراز نارضايى ها افزوده شده است.  شاكيان قاعدتاً بايد در صف كسانى باشند كه دنبال كار مىگردند و از تعطيلات و بيكارى دلخورند (اشاره كرديم كه در فعاليتهاى اقتصادى واقعى، تعطيلات لزوماً به معنى ركود نيست).  اما مىبينيم برخى اهل اداره و مدرسه و دانشگاه هم در شمار منتقدانند.  در اداره‌ها براى انجام چه كارهايى وقت كم دارند و با افزايش روزهاى كارى چه تحولى ممكن است است روى دهد؟

 

تقريباً از همه مىشنويم كه محل كارشان آكنده از علاّفى است، اما همان گوينده مدعى است شخصاً و استثنائاً مثل خر كار مى‌كند.  گذشته از همه چيز، واداشتن محصل و دانشجو به حضور در سر كلاس درس در روز پنجم فروردين به يقين از ناممكن هم ناممكن‌تر است، هرچند كه تعطيلات عيد نوروز براى بسيارى از آنها ــــ‌ و بسيارى از خلايق ـــــ‌ روزهايى است سراسر بيهودگى، خميازه، كسالت، تخمه‌شكستن و انتظار براى پايان آن.

 

  

با اين همه، شايد نيازى واقعى به كاستن از شمار تعطيلات وجود داشته باشد، يا شايد چنين احساسى رفته رفته شكل می‌‌گيرد.  يك طرف بحث، ميل به دستكارى كليدها و دكمهها به اميد تحولى نجاتبخش است.  طرف ديگر، موضوع وقت و مفهوم زمان است.  فيدل كاسترو طي ديدارى رسمى از تهران در ارديبهشت سال 80، براى دريافت يكي از همين دكتراهاي افتخارى در دانشگاه تربيت مدرس حضور يافت.  هنوز بيش از 45 دقيقه صحبت نكرده بود كه ميزبانان نگران شدند مبادا كاسترو، مثل كارى كه در كوبا مىكند، بخواهد هفت هشت ساعت به سخنرانى ادامه دهد.  و وقت ناهار بود.

 

از اين رو، يادداشتى برایش فرستادند.  كاسترو كه مرد صريحى است پشت ميكرفن گفت: «در ايران همه چيز هست.  تنها چيزى كه پيدا نمى شود وقت است چون كاغذ مىفرستند كه زود تمام كن.»  اگر رهبرى كه مردمش را به هرچه بيشتر كاركردن تشويق مى كند معتقد است در ايران وقت به اندازهٔ کافی پيدا نمىشود و اين مردم براى شنيدن هفت ساعت سخنرانى وقت ندارند لابد تشخيصش خطا نيست.
 

هر چيزى را مى‌توان به تدريج اندكى بهتر كرد.  اما در شرايطى كه ميليونها احتمال ناشى از يك تغيير اجتماعى را نمى‌توان پيش‌بينى كرد، حداقل كارى كه از صاحب نظران بر مى‌آيد اين است كه احساس خويش را ناديده نگيرند.  فرد اگر حرفى را صادقانه و از روى احساس قلبى‌اش بزند و حتى اشتباه كند (مثل راسل كه حرفش را سراسر درست نمى‌دانيم اما همچنان از خواندن نوشتهاش لذت مى‌بريم) بهتر است تا پيچيدن نسخه‌هايى بخشنامه‌وار بنا به مصلحت و موج و مد.

 

ايران در صد سال آينده ممكن است شبيه مالزى بشود يا نشود.  درهرحال، گاهى اندكى خلوتترشدن خيابانهاى ايران موهبتى است باصرفه كه حتى نزد بىاحساس‌ترين مديران و اقتصاددانان بايد خوشايند باشد.

 بهمن 

آدرس ايميل شما:  
آدرس ايميل دريافت کنندگان