معرفی مجموعه ده جلدی "ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته ها تا 1357" به همت دکتر محمد رضا جوادی یگانه و خانم سعیده زادقناد منتشر شده است به وسیله پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم منتشر شده است.یکی از مهمترین منابع تاریخ اجتماعی و فرهنگی،سفرنامه هستند. در جامعه ایران،بهدلیل شرایط تمدنی ایران و دروه های متمادی وجود امپراطوریها و حکومتهای بزرگ،همیشه مناسبات و روابط مختلفی با جوامع دور و نزدیک داشته است. در بستر این روابط بود که گاهی مردان و زنان کنجکاو و جسوری بودند که انگیزه ای قوی برای دیدن زوایای پنهان و آشکار جامعه ایرانی و ثبت آن و گزارش آن برای هموطنان خودشان داشتند. از دل این کنجکاوی های فردی بود که متونی به نامه سفرنامه شکل گرفتند. و همین نگاه بیرونی سبب شده که بخش هایی مهمی از تاریخ اجتماعی ایران ثبت و ضبط شود، بخش هایی که عموما در سنت تاریخ نویسی کلاسیک و تمرکز آن بر دربار،معمولا نادیده انگاشته میشد.
از این منظر دو وجه مهم سفرنامه ها،یکی نگاه بیرونی آنهاست و دیگری توجه آنها به ابعاد ناپیدا برای چشم ساکنان محلی این سرزمین است. البته باید پذیرفت روایت یک سفرنامه نویس از جامعه ایرانی عمیقا متاثر از عوامل انسانی و اجتماعی ای است که بر فرم و محتوای این روایت تاثیرگذار است. البته این به معنای خدشه بر اعتبار آنها نیست،بلکه به معنای آنست که در فهم و ارزیابی این سفرنامه ها باید توجه جدی ای بر این مولفه های "رخداد فهم" در آنها داشته باشیم. عواملی مانند جنسیت،شغل،دوره زمانی اقامت در ایران، مهارت زبانی، موقعیت شغلی و... در سفرنامه نویس،نقشی کلیدی در صورت بندی روایت او از جامعه ایران داشته است.
علی رغم همه این دشواری ها، ما شاهد منابع عظیمی از سفرنامه ها در باب ایران هستیم که از عصر باستان تا همین امروز ادامه داشته است. و در دوره های پیشا مدرن، این سفرنامه ها نقشی کلیدی در فهم و تصویر غرب و سایر کشورها از ایران داشته است.
در ایران تا کنون بسیاری از این سفرنامه ها به فارسی ترجمه شده اند،و البته ترجمه این سفرنامه ها خودش ماجرای بسیار جالبی است،ترجمه ای که نه تنها متاثر از شرایط فرهنگی جامعه ایران بلکه عمیقا هم متاثر از شرایط سیاسی و سانسور های ناشی از آن هم بوده است. در کنار این ترجمه ها،پژوهش هایی هم شکل گرفته اند که تلاش کرده اند تا از خلال این سفرنامه ها موضوعاتی را در باب جامعه ایران بررسی کنند و منبع اصلی داده های این پژوهش ها،توسفات و گزارش های سفرنامه نویسان بوده اتس. عموم این مطالعات بر تعداد محدودی از سفرنامه ها تاکید داشته اند،و مهمتر از همه اینکه این مطالعات معمولا رویکرد علمی مدون و منسجمی نداشته اند، و بیشتر ناشی از دغدغه ها و تلاشهای فردی محققی بوده اند که موضوعای را به شیوه ای معمولا غیر روش مند،در سفرنامه ها جستجو کرده اند.
به تازگی اثر بزرگی در راستای سفرنامه پژوهی بصورت یک مجموعه ده جلدی "ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته ها تا 1357" به همت شورای اجتماعی کشور و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است که تفاوت قابل ملاحظه ای با کارهای قبلی در این زمینه دارد. این کار از چند وجه اهمیت کلیدی در سنت سفرنامه پژوهی ایرانیان دارد:
1- از لحاظ جامعیت منابع مورد بررسی، در این مجموعه عظیم نه تنها سفرنامه های خارجی ها در مورد ایران،بلکه هرگونه گزارش و متن منتشر شده ای که روایتی از مشاهدات یک فرد بیگانه از جامعه ایرانی داشته باشد، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. به همین دلیل از لحاظ کمی هم جامعترین اثری است که در زبان فارسی در این زمینه منتشر شده است. در حد امکان هرگونه منبع سفرنامه و گزارش و ... که در زبان فارسی در دسترس بوده مورد مطالعه قرار گرفته است. حتی اگر ترجمه های مختلفی از یک اثر هم بوده، ترجمه ها مشاهده و تا حد امکان بررسی شده اند.
2- برخلاف آثار قبلی که معمولا فاقد رویکرد پژوهشی منسجمی هستند، این اثر مبتنی بر مدل نظری مشخصی است. این پژوهش بر مبنای مدل نظری شوارتز در باب ارزشهای انسانی انجام شده است. این مدل نظری سبب شده نه تنها معیار و منبع انتخاب داده های مضمر در سفرنامه ها مشخص باشد، بلکه در نهایت داده های بدست آمده در یک نظم دقیق و مشخصی طبقه بندی و ارائه شوند. لذا محققی که به این اثر مراجعه میکند دقیقا می داند با چه منطقی و چگونه می تواند داده ها را جستجو کند.
3- تمرکز موضوعی و مساله ای مشخص در این اثر ده جلدی وجود دارد. به عبارت دیگر پروبلماتیک مشخص و دقیقی دارد:یعنی خلقیات ایرانیان. لذا این اثر همانطور که مولفان محترم در مقدمه اظهار کرده اند قرار نیست همه ابعاد سفرنامه ها را بررسی کند، بلکه تلاش کرده به کمک نگاه بیرونی سفرنامه ها،تصویری از خلقیات ایرانیان ارائه دهد. به همین دلیل خلقیات ایرانیان را در جامع ترین صورت ممکن بررسی کرده است. طبق مدل نظری کتاب، براساس نظریه شوارتز در مورد ارزشهای انسانی،57 ارزش طبقه بندی شده است که همه این موارد در سفرنامه ها و منابع خارجی بررسی شده است.
4- وجه انتقادی و کاربردی اثر. هرچند به ظاهر این اثر یک پژوهش دانشگاهی است. اما در عمل دغدغه های فرهنگی و توسعه فرهنگی در مولفان نقش مهمی در انجام این کار داشته است. به عبارت دیگر از دل این پژوهش نوعی آسیب شناسی خلقیات ایرانیان و دغدغه تصحیح آن وجود دارد. زیرا این نگاه بیرونی و نقدهای آن به جامعه ایرانی "میتواند راهشگای مسیر تعالی باشد" (جلد اول،74).
البته مهمترین محدودیت این مجموعه ده جلدی آنست که صرفا بر آثار ترجمه شده به فارسی تاکید کرده است،این سبب دو مشکل می شود: یکی بحث امانتداری ترجمه هاست، که خود محققان نمونه های متعددی از دستکاری در ترجمه ها را ذکر کرده اند،و نکته مهمتر و اساسی تر،عدم استفاده از زبان اصلی سفرنامه هاست،لذا از یکسو بسیاری از آثاری که ترجمه نشده اند از دایره مطالعه بیرون مانده اند و از سوی دیگر روایت سفرنامه نویسان حتی در مواردی که ترجمه ها دستکاری شده اند،با متن اصلی مقایسه نشده است. به همین دلیل این محدودیت را باید محققان در نظر داشته باشند.
این مجموعه ده جلدی عملا به شیوه ای دایره المعارفی تمام توصیفات بیگانگان در مورد خلقیات ایرانیان را جمع آوری کرده است و لذا می تواند سهم مهمی در ارتقا و توسعه پژوهشهای فرهنگی بویژه تاریخ فرهنگی و اجتماعی در جامعه ایرانی داشته باشد. فهرست جزیی مطالب مجلدات این کتاب میتواند به خوبی محتوای این مجموعه دایره المعارفی را نشان دهد.
فهرست جلد اول
فهرست عناوین کتابهای ده گانه
پیشگفتار 1
مقدمه 4
سفرنامهها، منابع مکمل تحقیق در بررسی خلقیات در ایران 9
سفرنامه پژوهی 16
میزان اعتبار سفرنامهها در سنجش خلقیات ایرانیان 43
خلقیات مثبت ایرانیان در سفرنامههای فرنگیان 62
روش گردآوری و ارائة اطلاعات 74
ساختار مدور ارزشهای شوارتز 87
فهرست ارزشها و خُردهارزشها 98
تشکر 127
منابع 130
فهرست جلد دوم
ارزش اساسی اول: عامگرایی 1
ارزش اول: حفاظت از محیط زیست 3
علاقه به طبیعت 3
ارزش دوم: تمنای جهانی زیبا 5
ذوق و سلیقه هنری 5
ارزش سوم: وحدت با طبیعت 21
ارزش چهارم: وسعت نظر 23
تسامح با اقلیتهای دینی 23
تساهل با بیگانگان 32
روحیه اصلاحطلبی 46
ارزش پنجم: عدالت اجتماعی 51
عدالتطلبی 51
ارزش ششم: حکمت 65
علمدوستی و دانشوری 65
آینده نگری و عاقبتاندیشی 73
آگاهی و شناخت سیاسی و اجتماعی 80
عقلانیتگرایی و واقعنگری 80
موقعیتشناسی 81
ارزش هفتم: برابری 83
احترام به حقوق زنان 83
برابری و برادری 85
بهادادن به نظر مردم 86
ارزش هشتم: تمنای صلح جهانی 89
اتحاد و همبستگی 89
صلحگرایی 90
ارزش نهم: هماهنگی درونی 95
صبر و شکیبایی 95
ارزش اساسی دوم : امنیت 98
ارزش دهم: تمیزی 99
نظافت و آراستگی 99
ارزش یازدهم: امنیت ملّی 105
حب وطن و میهنپرستی 105
استعمارستیزی 115
ارزش دوازدهم: نظم اجتماعی 121
نظمگرایی و انضباط 121
امنیتطلبی و آسایشخواهی 125
ارزش سیزدهم: امنیت خانواده 131
حفظ حریم خانوادگی 131
ارزش چهاردهم: جبران لطف دیگران 133
قدرشناسی 133
ارزش پانزدهم: سلامت 141
سلامت 141
ارزش شانزدهم: احساس تعلق داشتن 143
ارزش اساسی سوم: انگیزش 145
ارزش هفدهم: بیباکی 147
رشادت و بیباکی 147
ماجراجویی 164
ارزش هجدهم: تنوع حیات 165
شادزیستی و زندهدلی 165
توجه به اوقات فراغت 172
ارزش نوزدهم: زندگی هیجانانگیز 175
ارزش اساسی چهارم: سنت 177
ارزش بیستم: سپردن خویش به دست خدا (دینداری) 179
توکل به خدا و پذیرش تقدیر الهی 179
پایبندی به باورهای مذهبی 181
پناه بردن به اماکن مقدس 192
ارزش بیست و یکم: پذیرفتن سهم خویش از زندگی 197
سادهزیستی و رضایت به شرایط زندگی 197
ارزش بیست و دوم: متواضع بودن 207
تواضع 207
ارزش بیست و سوم: میانهروی 211
اعتدال و پرهیز از افراط 211
ارزش بیست و چهارم: احترام به سنت 217
پاسداشت مناسک ملی و مذهبی 217
حفظ سنن و آدابدانی 227
احترام به بزرگان دین و ادب 229
ارزش اساسی پنجم: لذّتطلبی 233
ارزش بیست و پنجم: لذّت 235
ارزش بیست و ششم: لذّتبردن (کیف کردن) از زندگی 237
ارزش بیست و هفتم: صرفاً به خود پرداختن 239
ارزش اساسی ششم: همنوایی 241
ارزش بیست و هشتم: ادب 243
مهربانی و خونگرمی 243
شوخطبعی و بذلهگویی 254
ادب 256
تعارف 272
احترام به بزرگترها 277
ارزش بیست و نهم: گرامی داشتن والدین و کهنسالان 279
احترام به والدین 279
ارزش سیام: مطیع قانون بودن 281
وفای به عهد 281
قانونگرایی 282
ارزش سی و یکم: انضباط درونی 285
عفت و پاکدامنی 285
پایبندی به اخلاق 289
آبروداری 289
ارزش اساسی هفتم: دستیابی به اهداف 291
ارزش سی و دوم: موفقیت 293
ارزش سی و سوم: توانمندی 295
شایستهسالاری در انتصاب مقامات حکومتی 295
حاکمان توانا 298
کارگزاران توانمند 311
چالاکی و استقامت 314
توانمندی زنان 321
مهارت زبانی و کلامی 328
کارامدی حرفهای 330
ارزش سی و چهارم: بلندهمتی 337
سحرخیزی 337
سختکوشی 338
ارزش سی و پنجم: بانفوذ بودن 343
پذیرش نفوذ علمای مذهبی 343
ارزش سی و ششم: هوشمندی 347
هوش و اداراک قوی 347
ارزش سی و هفتم: احترام به خویشتن 361
غرور و عزت نفس 361
حفظ اصالت 362
ارزش اساسی هشتم: نیکخواهی 367
ارزش سی و هشتم: مددکاری 369
خیرخواهی و انساندوستی 369
جوانمردی 372
ارزش سی و نهم: صداقت 379
صداقت و درستکاری 379
ارزش چهلم: بخشندگی 385
گشادهدستی و انفاق 385
وقف 394
ارزش چهل و یکم: وفاداری 397
ارزش چهل و دوم: مسئولیتپذیری 399
مسئولیتپذیری و قابل اعتماد بودن 399
وقتشناسی 406
ارزش چهل و سوم: دوستی حقیقی 407
ارزش چهل و چهارم: حیات معنوی 409
ارزش چهل و پنجم: عشق متعالی 411
عشق به خانه و خانواده 411
میهماننوازی 412
بندهنوازی و اکرام مردم 450
گذشت و رافت 453
اعطای هدیه و خلعت 455
ارزش چهل و ششم: معناداری زندگی 463
ارزش اساسی نهم: قدرت 465
ارزش چهل و هفتم: قدرت اجتماعی 467
ارزش چهل و هشتم: اقتدار 469
حکمرانی مقتدر 469
ارزش چهل و نهم: ثروت 495
ارزش پنجاهم: حفظ وجهة اجتماعی خویش 497
ارزش پنجاه و یکم: تشخص اجتماعی 499
ارزش اساسی دهم: خودهدایتگری 500
ارزش پنجاه و دوم: خلاقیت 501
نوآوری و ابداع 501
ارزش پنجاه و سوم: کنجکاوی 505
ارزش پنجاه و چهارم: آزادی 507
آزادی عمل و بیان 507
ارزش پنجاه و پنجم: انتخاب اهداف خویش 511
ارزش پنجاه و ششم: استقلال 513
ارزش پنجاه و هفتم: حریم خصوصی 515
فهرست جلد سوم
ارزش اساسی اول: عامگرایی 1
بیتوجهی به طبیعت 5
بیرحمی نسبت به حیوانات 13
ارزش دوم: تمنای جهاني زیبا 31
فقدان ذوق هنری و بیسلیقگی 33
ارزش سوم: وحدت با طبیعت 45
ارزش چهارم: وسعت نظر 49
رفتار نامناسب با اقلیتهای مذهبی 51
رفتارهای عداوتآمیز با بیگانگان 391
خودخواهی، خودمداری و خودرایی 537
عدم تحمل نقد و اصلاح پذیری 563
فهرست جلد چهارم
ارزش اساسی اول: عامگرایی(ادامه) 1
ارزش پنجم: عدالت اجتماعي 3
بستنشینی 5
ارزش ششم: حکمت 31
خرافهپرستی، خیالبافی و افسانهپردازی 33
جهل و بیسوادی 169
زوال و انحطاط 265
بیتوجهی به مظاهر پیشرفت 297
تسلط فرهنگ شفاهی 333
فقدان آیندهنگری 339
ارزش هفتم: برابري 349
با دیگران یکسان رفتار نکردن 351
انحصارطلبی برخی روحانیون ادیان 361
رعایت نکردن حقوق زنان 409
ارزش هشتم: تمنای صلح جهانی 523
جنگ و دشمنی 525
فقدان اتحاد 557
ارزش نهم: هماهنگي دروني 577
عجله و شتابزدگی 579
فهرست جلد پنجم
ارزش اساسی دوم: امنیت 1
ارزش دهم: تميزی 3
رعایت نکردن بهداشت 5
ارزش یازدهم: امنيت ملي 79
فقدان وطنپرستی و مقاومت در برابر دشمن 81
ارزش دوازدهم: نظم اجتماعي 135
بینظمی و بیقانونی 137
فساد اقتصادی کارگزاران 201
الواطیگری 393
دزدی 417
فهرست جلد ششم
ارزش اساسی دوم: امنیت(ادامه) 1
ارزش دوازدهم: نظم اجتماعي (ادامه) 3
باجگیری و یاغیگری 5
شورش 233
بیتوجهی به معماری بناها، شهرها و راهها 257
ارزش سیزدهم: امنيت خانواده 343
عدم رعایت حقوق کودکان 345
کورکردن و معدوم ساختن شاهزادگان 351
ارزش چهاردهم: جبران لطف ديگران 365
حقناشناسی 367
وامداری 379
ارزش پانزدهم: سلامت 387
بیتوجهی به سلامت و بهداشت فردی 389
ارزش شانزدهم: احساس تعلق داشتن 433
بیتفاوتی و بیاعتنایی به دیگران 435
فهرست جلد هفتم
ارزش اساسی سوم: انگیزش 1
ارزش هفدهم: بیباکی 3
ترس و محافظهکاری 5
ارزش هجدهم: تنوع حیات 93
یکنواختی زندگی 95
ارزش نوزدهم: زندگی هیجانانگیز 111
ارزش اساسی چهارم: سنت 115
ارزش بیستم: سپردن خویش به دست خدا (دینداری) 117
عدم شناخت و پایبندی به دیانت 119
ارزش بیست و یکم: پذيرفتن سهم خويش از زندگي 193
حسادت و عیبجویی 195
طمع و زیادهخواهی 225
توقع انعام 275
ارزش بیست و دوم: متواضع بودن 297
خودنمایی و خودپسندی 299
ارزش بیست و سوم: ميانهروی 347
احساسات و اشتیاقات افراطی 349
اسراف و ولخرجی 395
تجملگرایی 403
چانهزنی 435
پرحرفی و گزافهگویی 443
تعارف بیجا 455
مبالغه کردن 487
پرخوری 515
ارزش بیست و چهارم: احترام به سنت 521
بیاحترامی به میراث گذشتگان 523
بیاحترامی به گورستان 559
ارزش اساسی پنجم: لذتطلبی 565
ارزش بیست و پنجم: لذّت 567
ارزش بیست و ششم: لذت بردن (کیف کردن) از زندگی 571
ارزش بیست و هفتم: صرفا به خود پرداختن 575
افراط در استعمال شراب و مواد مخدر 577
زنبارگی 641
فهرست جلد هشتم
ارزش اساسی ششم: همنوایی 1
ارزش بیست و هشتم: ادب 3
بداخلاقی و تندخویی 5
بیادبی، گستاخی و فحاشی 15
بد غذا خوردن 53
بد راه رفتن 69
ارزش بیست و نهم: گرامیداشتن والدین و کهنسالان 79
بیاحترامی به والدین 81
ارزش سیام: مطیع قانون بودن 93
مسئولیت ناپذیری و قانون ناپذیری 95
ارزش سی و یکم: انضباط درونی 159
روسپیگری 161
بیبندوباری و فساد اخلاقی 175
ارزش اساسی هفتم: دستیابی به اهداف 241
ارزش سی و دوم: موفقیت 243
ارزش سی و سوم: توانمندی 247
ناکارآمدی شاهان 249
ناشایستگی ولیعهد و شاهزادگان 307
ناکارآمدی کارگزاران حکومتی 317
اعطای لقب و مقام بدون شایستگی 557
ارزش سی و چهارم: بلندهمتی 607
تنبلی و راحتطلبی 609
ارزش سی و پنجم: بانفوذ بودن 671
ارزش سی و ششم: هوشمندی 675
سادگی، زودباوری و سطحینگری 677
پذیرش شایعه و دهنبینی 693
ارزش سی و هفتم: احترام به خويشتن 705
ازخودبیگانگی 707
بیتوجهی به هنرمندان داخلی 753
فهرست جلد نهم
ارزش اساسی هشتم: نیکخواهی 1
ارزش سی و هشتم: مددکاری 3
فرصتطلبی 5
حیلهگری و فریبکاری 29
دلالی 235
ارزش سی و نهم: صداقت 253
دروغگویی 255
نفاق و ریاکاری 327
ارزش چهلم: بخشندگی 347
خساست 349
ارزش چهل و یکم: وفاداری 357
خیانت و پیمانشکنی 359
سوءظن، توهم توطئه و بدبینی، بیاعتمادی 389
ارزش چهل و دوم: مسئولیتپذیری 423
اهمالکاری 425
وقتناشناسی 461
بدقولی 487
ارزش چهل و سوم: دوستی حقیقی 505
ارزش چهل و چهارم: حیات معنوی 509
توجیه مذهبی و کلاه شرعی تراشیدن 511
ارزش چهل و پنجم: عشق متعالی 527
کینهتوزی و انتقامخواهی 529
سخت مجازات کردن 567
توقع پیشکش و هدیه 695
ارزش چهل و ششم: معناداری زندگی 715
فهرست جلد دهم
ارزش اساسی نهم: قدرت 1
ارزش چهل و هفتم: قدرت اجتماعي 3
ارزش چهل و هشتم: اقتدار 1
جبر و استبداد 3
ارزش چهل و نهم: ثروت 377
پذیرش فقر و تکدیگری 379
ارزش پنجاهم: حفظ اجتماعی وجهه خویش 421
نوکرمابی و برکشیدن فرومایگان 423
چاپلوسی 451
ارزش پنجاه و یکم: تشخص اجتماعي 493
تمسخر و تحقیر دیگران 495
ارزش اساسی دهم: خودهدایتگری 507
ارزش پنجاه و دوم: خلاقيت 509
فقدان خلاقیت و نوآوری 511
ارزش پنجاه و سوم: کنجکاوی 521
ارزش پنجاه و چهارم: آزادي 525
فقدان آزادی بیان 527
فقدان آزادی فردی 547
ارزش پنجاه و پنجم: انتخاب اهداف خویش 565
تقدیرگرایی 567
ارزش پنجاه و ششم: استقلال 587
بیگانهپرستی 589
وابستگی سیاسی ـ اقتصادی به کشورهای خارجی 623
پناه بردن به بیگانه 747
تذبذب و دمدمیمزاجی 757
ارزش پنجاه و هفتم: حریم خصوصی 767
فضولی کردن و کنجکاوی 769