منو سایت
تاريخ:بيستم مهر 1391 ساعت 17:26   |   کد : 491
جامعه شناسي تاريخي
حيات اقتصادي ايرانيان در دوره مشروطه
خلاصه رساله دکتری خانم توحیدلو

رساله دکتری خانم سمیه توحیدلو با عنوان «حیات اقتصادی ایرانیان در دوره مشروطه» با راهنمایی من، مشاوره دکتر محمود متوسلی و دکتر تقی آزاد ارمکی و داوری دکتر صادق آیینه وند و دکتر محمدامین قانعی راد و دکتر غلامرضا غفاری روز چهارم مهر در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد و با نمره ۱۹.۸ تایید شد.

خلاصه ای از رساله را می توانید از سایت ایشان در اینجا بخوانید. پاورپوینت نمایش داده شده را هم در اینجا ببیند. این خلاصه در ادامه بازنشر شده است.




همانگونه که از عنوان این کار برمی آید قرار بر پژوهشی درباره ی رفتار اقتصادی ایرانیان در دوره ای خاص از تاریخ بوده است. آنچه برای پژوهشگر در ابتدای کار مورد توجه بوده، دلائل نرسیدن به توسعه مطلوب علیرغم وجود تکنیک و برنامه های متعدد توسعه در خلال سالیان مختلف در دوره های متعدد تاریخی بوده است. به نظر می آمد که دلیل اساسی برای نرسیدن به نتایج لازم در خلال کلیه ی برنامه ریزی ها از دل فرهنگ و جامعه بیرون خواهد آمد. مصاحبه با تعدادی از کارآفرینان داخلی و خارجی در طول پژوهش های پیشین این پیش فرض را به شدت جدی کرده بود که از جمله مهم ترین موانع کارآفرینان در طول انجام کار همانا نوع نگاه و برداشت های اجتماعی مردم درباره ی پول، ثروت، سرمایه و کار بود. به دنبال کشف واقعیت و حقیقت رفتار کنشگر ایرانی باید به تاریخ رجوع می شد و برای توصیف فرد تاریخی زمان مناسب دوره ی مشروطه انتخاب شد. این انتخاب دلائل متعدد تاریخی و اجتماعی داشته است که در این نوشتار نخواهد گنجید.

با این پیش فرض دو سؤال اساسی که در طول یکدیگر قرار داشتند مطرح شد. اولین آنها چرایی شکل نگرفتن \روح سرمایه داری] در جامعه ایرانی علیرغم بهره مندی از نمادهای سرمایه دارانه بود و دومین سؤال که به نوعی مقدمه و زمینه ورود به سؤال پیشین قلمداد می شد توصیفی از رفتار و حیات اقتصادی ایرانیان بود. مسئله ای که به دلیل غفلت تاریخ از پرداختن به سوژه های انسانی کمتر بدان توجه شده است. با توجه به همین پرسش ها بود که کار به لحاظ نظری و روشی دنباله رو پژوهش های اخلاق اقتصادی ادیان وبر و مهم ترین کار ایشان «اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری» شد و برای تکمیل نواقص و رفع اشکالات کار وبر از ظرفیت های نظری نوبلیستِ نئونهادگرای اقتصادی، داگلاس نورث استفاده گردید.

رجوع به تاریخی که مملو از سرگذشت شاهان و افراد ذی نفوذ بوده و در نهایت تنها آمار شکست ها و وابستگی های شاهی را به خواننده می دهد، برای یافتن نحوه سلوک و آیین مورد توجه مردمان آن روزگار بسیار سخت بود و لذا لازم به مطالعه انواع منابع اعم از انواع کتب تاریخی، اسناد، شرح حال ها، خاطرات، سفرنامه های غربیانی که به دلایل مختلف در آن دوره در ایران حضور داشته اند و همینطور چند روزنامه ی مطرح از بیشمار روزنامه های به چاپ رسیده در دوره ی مشروطه بود. برای فهم دوره ی مشروطه از ابتدای دوره ی ناصری و ده سال سلطنت مظفرالدین شاه و دو دوره ی جمعا حدود ۱۵ ساله ی محمد علی شاه و احمدشاه بعد از مشروطه S تا برآمدن رضاخان- مورد توجه قرار گرفت.

با کمک روش شناسی وبری از ابزار ایده آل تایپ برای شناخت جامعه ی متکی بر روح سرمایه داری استفاده شد. سطح تحلیل در این پژوهش خرد بود که برای شناخت این سطح نیاز به رفت و برگشت و شناخت برخی نهادها هم بوده ایم. واحد مشاهده کنش های عینیت یافته یا رفتار و سلوک مردم در آن روزگار عنوان شده و واحد تحلیل همانا اخلاق اقتصادی، سوژه ها و ذهنیت هایی در نظر گرفته شد که درونی می شوند و رفتار انسانی برآمده از این باورها بوده است.

توصیف رفتار اقتصادی نیاز به شناخت حیات ایشان داشت. حیات اقتصادی مفهومی فراتر از رفتار و کنش انسانی را دربرمی گرفت. در واقع پرداختن به زمینه های نهادی که مرتبط با امر اقتصاد و تأثیر گذار بر رفتار بود باید مورد مداقه قرار می گرفت. خصوصا اینکه در این دوره شاهد شکل گیری نهادهای اقتصادی بوده ایم و کمتر کتابی به صورت مدون و کامل به آنها پرداخته است. برای شرح زمینه های اقتصادی آن دوران به توصیف نحوه تجارت، وضعیت صنعت، اوضاع پولی و مالی در جامعه (وضعیت قران، بالا و پایین شدن های قیمت نقره و مسئله نرخ های برابری قران با پول های خارجی)، وضعیت کشاورزی و زمین داری ونهادها و سازمان های اقتصادی اعم از بانک ها، گمرکات، مالیات ها، شرکت های داخلی و خارجی و f پرداخته شده که برخی از آنها مجزا به شکل مقالاتی به چاپ خواهد رسید.

پس از پرداختن به زمینه های اقتصادی شکل گیری فرد اقتصادی نیاز به شناخت ویژگی های اجتماعی و فردی او به نظر می رسید. شناخت افراد جز از منظر گروه های اجتماعی موجود در آن دوره امکان پذیر نبود. لذا تلاش شد طبقه بندی کاملی از انواع گروه های موجود از اعیان، تا نظامیان و بازاریان و سلسله مراتب مذهبی و f ارائه شود، به گونه ای که بتوان هر فرد از اقشار جامعه ی ایرانی را در یکی از این گروه ها شناسایی کرد. در ادامه سبک زندگی هریک از گروه ها اعم از اوضاع زندگی، سبک پوشش، خوراک، مسکن تا آداب کار و فراغت ایشان به تفصیل بررسی شد. پس از آن برای شناخت ویژگی های اقتصادی به سراغ الگوهای مصرف فرهنگی و اقتصادی رفته و با توجه به اندک اطلاعات موجود و با کمک منابع متعدد توانایی تخمین تورم و کوچک و بزرگ شدن سبد مصرفی خانوارها در کنار درآمدهای ایشان پیش آمد. مقاله ای درباره ی الگوهای مصرفی در دست انتشار است که بعد از چاپ همینجا بدان اشاره خواهم کرد.

هرچه جلوتر رفته و درباره ی سلوک ایرانیان بیشتر مداقه می شد، بیشتر ردپای خلق و خوهایی از ایرانیان نمایان می گشت که در مقایسه با ابزار روشی ما که اخلاق پروتستان بود می توانست به پاسخگویی سؤالات پژوهش یاری رساند. مقایسه خصوصیات اخلاقی ایرانیان با اخلاقیات ذکر شده توسط وبر در اخلاق پروتستان در قالب کنش های انسانی و رابطه ی وی با خدا، خویشتن، انسان های دیگر، طبیعت و نسبت ایشان با اقتصاد معرفی شد. در جداولی که در فایل ضمیمه در پاورپوینت کار آمده برخی از آنها اشاره شده است. بی شک این خصوصیات برآمده از اسنادی است که در متن اصلی کار کلیه ی آنها مورد بررسی قرار گرفته و ذهنیت محقق در پرکردن این جداول نقشی نداشته است. با توجه به طولانی شدن کار درباره ی جدول توضیح بیشتری ارائه نمی شود.

اما از میان خصائص مختلفی که در اسناد تاریخی به جای مانده بود، برخی رخ می نمود، درباره ی چند نمونه از آنها شرحی خواهم داد. استنادات این خصائص در متن کار موجود است و در فایل پاورپوینت کار به یکی از نمونه های اسناد اشاره شده است.

- تعهد به مذهب

ایرانیان مردمانی به شدت سنتی و در ظاهر پایبند به مذهب بوده اند. اغلب کسانی که در آن دوره با ایشان مراوده داشته اند، کمتر از تعصب مذهبی یاد کرده اند و بیشتر نمادها و ظاهر مذهبی را برای مردمان آن روزگار عنوان کرده اند. این حتی در میان تجار نیز دیده می شده است، به گونه ای که از روش های حلال شدن پول پرداخت وجوه شرعی و زیارت مکه و عتبات علیرغم سختی و دشواری راه ها و طولانی بودن سفر بوده است. برقراری مجالس روضه و دادن نذری و حضور در خیریه های متفرقه از جمله فعالیت های مرسوم بوده است. بسیارند کسانی که ظاهر مذهبی ایرانیان علیرغم هرگونه سنت شکنی در خفا را گزارش کرده اند و بر این باورند که ایرانیان در سنین پیری بیشتر به مذهب به شکل کامل آن روی می آورند.

- تقدیر گرایی

ایرانیان به واسطه ی آموزه های درونی شده خود باور به آینده و سرنوشتی مقدر دارند. سرنوشتی که خدا برای ایشان قرار داده و توانایی تغییر در آن وجود ندارد و تلاش بی جهت در این دنیا به گونه ای فراموش کردن آخرتی است که زندگی اصلی انسانی در آن محقق خواهد شد. حتی در میان مردم تقدیرگرایی در بی تلاشی ایشان در زمینه بیماری یا دیگر مسائل مبتلا به انسانی دیده می شود.

- پایبندی به امور فرامادی

جامعه ای که آینده ای مقدر در پیش رو دارد بیش از اینکه به ساختن آینده مشغول باشد با کشف رازهای آینده علاقمند خواهد شد. کشف این راز و رمزها جز با رجوع به استخاره ها و فال های مختلف امکان پذیر نیست. از شاه که برای زمان تاجگذاری استخاره می کند و سفر را جز با رجوع به تقویم آغاز نمی کند تا مردم عادی که سعد و نحس زمان را برای پوشیدن جامه ی نوشان لحاظ می کنند به این امور اشتغال دارند.

- بی ارزش بودن زمان

آینده ای مبهم و مقدر نیاز به فعالیت زیاد ندارد. از این رو زمان ارزش خود را از دست می دهد. ایرانیان به راحتی وقت می گذرانند. خواب زیاد و اشتغال بیش از حدشان به دورهم نشینی و گپ زدن در کنار قلیان و انواع اطعمه و اشربه از نکات قابل توجه مردمان آن روزگار بوده است. حتی در بازار و تجارت نیز عجله ای در کار نیست. عجله کراهت دارد و کار شیطان است.

- دم غنیمت شمردن

آینده ای که مبهم است در کنار مصائب احتمالی متصور برای ایرانیان حالتی پدید آورده که در آن و لحظه تلاش برای خوش بودن دارند. اینکه بسیار به بی خیالی و زنده دلی ایشان اشاره شده، و بسیار روایت ها برای از دست ندادن دم از خصائص ایرانی است که ویژگی های دیگری را هم به دنبال خود خواهد آورد.

- ارجحیت منافع آنی به آتی

یکی از نشانه های دم غنیمت شمری ایرانی، همان حفظ منفعت در لحظه است. چرا که آینده معلوم نیست. نه امنیت آینده مشخص است و نه توانایی بر تسلط و کنترل آن در باور ایرانیان می گنجد. از این روست که در معاملات و اقتصاد آنچه هست منفعت آنی است. اگر درآمدی هست صرف تعیش و تجملات می شود و تنها استثنایی که در این خریدها وجود دارد خرید زمین و طلاست که از خصائص فرهنگی است تا نشانه های سرمایه گذاری. پس انداز برای ایجاد کار جدید و ارزش افزوده چندان در میان عامه ی ایرانیان دیده نمی شود.

- وجود حس تقلید

بسیارند کسانی که باور دارند ایرانیان مقلدان خوبی هستند. هر هنر و صنعتی که در مقابل دیدگانشان قرار بگیرد به خوبی توانایی مشابه سازی آن را خواهند داشت. حس خلاقیت و نوآوری به دلیل همین مقلد بودن در میان ایشان رنگ باخته است.

- حفظ ساختارهای موجود

نکته مهم این است که هرکس باید در جایگاه خودش باشد. شاه جای خودش را دارد و حتی در مشروطه نیز کسی متعرض شاه نمی شود. رعیت هم با هر درجه و سلسله ای باشند، در هر ایل و قومی که هستند حتی تصور فراتر رفتن از این ساختارها را ندارند و دیگرانی که به این امر اهتمام ورزند نیز به شکل عمومی مورد مؤاخذه و طرد قرار می گیرند. خصلت انطباق با هرساختاری که هست و مقاومت و بی تلاشی برای تغییر از جمله چیزهایی است که بسیار در تاریخ با آن مواجه خواهیم شد.

- زمینداری

از ویژگی های جالب ایرانیان علاقه ی بسیار به زمین است. اجاره نشینی از جمله بدترین چیزهایی است که ممکن است فردی بدان دچار باشد و لذا اجاره داری تنها برای خارجیان در آن دوره معنا داشته است. به هر ترتیب از خرید خانه ای کوچک و تلاش برای بزرگ کردن آن و خرید مستغلات و زمین های ملکی دیگر کاری است که ایرانیان بسته به درآمد خود بدان اهتمام می ورزند. تجار در ایران نقش زمیندار هم دارند. تنها مالکیتی که در حد متوسط به واسطه ی سندهای نوشته شده توسط ریش سفیدان موجود است و ارزش نمادین هم دارد سند ملک و زمین است. برخلاف باور برخی دیگر از محققان تاریخی، به دلیل همین امنیت نسبی، تیول به فروش می رسد و تجار در صف خرید آن قرار می گیرند و یا حتی بعد از شکست در تجارتخانه ها و رقابت با خارجی ها به زمینداری روی می آورند. ارزشمندی زمین در کنار طلا و سکه تا بدانجاست که حتی در قباله ی دختران ایرانی ردپای آنها دیده می شود.

- سنت قرض گرفتن

بر خلاف باورهای موجود ایرانیان نگاه اقتصادی به تمام زندگی داشته اند. هرچند که برای پول درآوردن تلاش زیادی در سطح عامه دیده نمی شود اما پول داشتن و خرید مایحتاج امر مطلوبی بوده است. این تا بدانجا است که افراد تا جایی که می توانند قرض می گیرند و در بازپس دادن پول آن را به تأخیر می اندازند. از کاسب و تاجر بزرگ تا عامه بدین کار اشتغال دارند. بدهکار بودن امری مذموم نیست و به دلیل فراگیر بودن آن افکار عمومی به دفاع از آن برمی خیزد. از این روست که علیرغم حرام بودن ربا، انواع ربح و بهره البته با ظاهری آراسته در میان ایرانیان دیده می شود.

- خدمتکاری

خصلت مزد بگیری حتی به حد یک آب باریکه برای زندگی خصلت آشنای ایرانی است. علاقه به حضور در دولت در نقش مستوفی یا میرزا، به شرط داشتن سواد و خدمتکاری برای طبقات فرادست به جهت مزدبگیری امری مرسوم است. چه در میان زنان و چه مردان این پیشه شهرت و عمومیت دارد.

- گذشته گرایی

ابهام در آینده و نارضایتی از حال علاقه ای به گذشته را در میان ایرانیان پدیدار کرده است. گذشته ای که به زعم ایشان همیشه بهتر از حال بوده است. شاه پیشین، سلسله پیشین و زمانه ی پیشین چیزی است که همیشه به خوبی به نسبت امروز از آن یاد می شده است.

- امنیت در برابر آزادی

ایران گذرگاه حوادث و جنگ های کوچک و بزرگ داخلی و خارجی بوده است. به زعم دکتر پیران ایران از گردونه ۱۲۰۰ جنگ داخلی و خارجی S کوچک و بزرگ- گذر کرده است. همین مسئله باعث شده که ایرانیان در تاریخ در انتخاب بین آزادی و امنیت همواره امنیت را برگزیده اند. نبود آزادی و شکل نگرفتن حقوق اجتماعی ناظر بر آزادی باعث شده اخلاق اجتماعی امر نهادینه شده ای نباشد. امری که بیشمار خصوصیت مذموم را در میان آثار غربیان درباره ی ما ایرانیان باعث شده است. از نفاق و دروغگویی تا خصاوصی دیگر امری تکرار شده در اسناد داخلی و خارجی است. امری که به انتخاب، تجربه و تمرین ایرانیان باز می گردد.

بر خلاف شرق شناسانی که این روزها رونق بسیار در کارشان دیده می شود، کسانی که سیاهه ای از خصائص منفی ایرانی ارائه می دهند که به واقع از دل اسناد تاریخی چنین سیاهه هایی می تواند به کرات به دست بیاید، این پژوهش قرار بر این امر نداشت. قرار نبود که ایرانی یک دیگریِ تعمیم یافته ای باشد که می شود هرآنچه می خواهیم چه به صورت علمی و چه حتی به شکل طنز و کنایه درباره ی آن نثار کنیم. همین عاملی بود که از چنین پایانی تن زدن و به دنبال تبیین چنین خصوصیاتی رفتن و علت یابی کردن از آنها ادامه ی کار پژوهش شد. چرایی پیدایش چنین خصائصی که بازدارنده برای بسیاری از کارها بودند، و رسیدن به نظریه ای تبیینی برای کار، خواندن رساله هایی که درباره «بایدها» می نویسند را نیز در کنار نوشته هایی درباره ی «هست ها»ی مشروطه ضروری ساخت. همین امر باعث شد که رسائل مختلفی اعم از سیاسی، اقتصادی، مذهبی و f. مورد مطالعه قرار بگیرد تا بتوان چهار خصیصه اصلی ایرانی را که از دسته بندی خصائص یاد شده مورد توجه بود تبیین نماید.

این چهار خصیصه عبارت بودند از :

تقدیرگرایی - سازگاری - محافظه کاری - امنیت خواهی

دسته بندی ها و کدگذاری ها از روی اسناد مدلی از رفتار ایرانیان به دست داد که در فایل ضمیمه بدان اشاره شده است.

اما آنچه بسیار در متون بدان اشاره شده بود موضوع عدالت بود. موضوعی که با تعاریف متعددی در رسائل یافت می شد. تعاریفی که با استناد های آن در اصل کار هست. اما آنچه در میان تمامی آنها به گونه ای اشتراک داشت و مورد توجه اغلب متشرعین تا حتی روشنفکران نیز قرار گرفته بود مفهوم عدالت در معنای حفظ توازن بود. قرار گرفتن هر چیزی بر جای خویش چیزی بود که از حکمت یونانی افلاطون در کتاب جمهور تا فقه آن روزگار جاری بوده است. اینکه اگر شاه در جای خود و رعیت در جایگاه خویش قرار گیرد عین عدالت است، چیزی بود که بسیار بر آن باور داشتند. توازن برای ایرانیان نه تلاش برای قرار گرفتن در جایگاهی که باید باشند، که تلاش برای نگهداری هرچیز بر جایگاه موجود بوده است. امری که چه به لحاظ دینی و چه به لحاظ رفتار عملی در میان ایشان درونی شده بود. چنین نوع نگاهی نوعی ایستایی و نظم خواهی را برای ایشان به وجود آورده بود. چیزی که هرگونه تغییرات ساختاری را فراتر از نظم موجود رفتن معنا نموده و از آن سرباز می زده است. امری که حتی در صورت انجام کنش های اتفاقی و جمعی، به جهت از دست رفتن نظم قدیم و نرسیدن به نظمی که افراد را در جایگاه خویش بنشاند، باعث علاقه مردم به بازگشت به نظم قدیم شده و حرکت سینوسی ایشان را در نظم خواهی و ایستاگرایی توجیه می کند. سرتاسر تاریخ ما در تلاش برای استقرار این نظم سنتی مسائل دست به دست می شود. این ایستاگرایی و نظم خواهی می تواند همان ایده ای باشد که تبدیل به نیروهای اخلاقی مذکور شده است. در واقع اگر کلیه ی خصائص یاد شده در میان ایرانیان را باردیگر قرار باشد توضیح دهیم قابلیت تبیین با این ایده وجود دارد. ایده ی نظم، ایستاگرایی و حفظ وضعیت موجود. چیزی که فقه و ادبیات ما تا دیگر آثار همیشه وجود داشته است. امری که از دل آن هیچگاه رفع ظلم و تبعیض در نخواهد آمد.

حتی با نظر کردن در دعوای بین متشرعان و مشروطه خواهان در زمان مشروطه نیز رد پای چنین عدالتی به خوبی دیده می شود. اینکه باید هرکس در جای خویش باشد و جابه جا شدن جایگاه زن و مرد، فقیر و غنی، عالم و جاهل، مقلد و مجتهد، مسلمان و کافر امری غیر شرعی است در رساله ی معروف شیخ فضل الله نوری در مذمت مشروطه و قانون آن وجود دارد.

به نظر می رسد جامعه ی ایرانی قدم های خوبی برای رسیدن به آستانه ی رشد و پیشرفت برداشته باشد، حتی در طول تاریخ رفتارها و کنش های اقتصادی خوبی هم در میان ایشان دیده می شود. آثار سرمایه داری نیز در این دوره ها خود را نشان داده است. اما نظم مدرن، که بوروکراسی و به شکل تصلبی آن قفس آهنین وبری و یا گردونه خرد کننده گیدنزی را به دنبال داشته چیزی است که وارد جوامع نیازمند نظم شده است. جامعه ای که نظم سنتی خودش را دارد و باور عمومی و حتی مذهبی هم در راستای نظم موجود است به دنبال نظم های جدید نخواهد بود. نظم جدید است که روحیات و فرهنگ های جدید کاری را با خود خواهد آورد چیزی که حتی نیازش در باورهای ایرانی نیز خودنمایی نمی کند.



آدرس ايميل شما:  
آدرس ايميل دريافت کنندگان