منو سایت
تاريخ:اول مرداد 1391 ساعت 11:10   |   کد : 483
يادداشت
اِعمال قدرت در پوشش زنان ايران در دوره پهلوي/ فائزه اسماعيلي
در باره کشف حجاب دوم

منشتر شده در پایگاه خبری جماران. بیست و هشتم تیر ۱۳۹۱. (اینجا) را ببنید.




اِعمال قدرت در پوشش زنان ایران در دوره ی پهلوی

فائزه اسماعیلی

دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تهران

«مسئله کشف حجاب نمونه ای از اقدامات اصلاحی پدرم بود و همین که پدرم از ایران خارج شد در اثر پاشیدگی اوضاع در دوران جنگ بعضی از زنان مجدداً به وضع اول خود برگشتند و از مقررات مربوط به کشف حجاب عدول کردند. ولی من و دولت من از این تخطی چشم پوشی کردیم و ترجیح دادیم که این مسئله را به سیر طبیعی خود واگذاریم و برای اجرای آن به اعمال زور متوسل نشویم. امروز در شهرها و قصبات ایران زنان با حجاب دیده می شوند ولی روز به روز از عده این زنان می کاهد و به تدریج از میان می رود.»(به نقل از کتاب مأموریت برای وطنم اثر محمدرضا پهلوی،468:1341)

دوران رضاشاه نخستین بزنگاه تاریخی ایران است که حکومت درباره نوع پوشش زنان اِعمال قدرت می نماید. مهم ترین ویژگی اِعمال قدرت در این دوره استفاده از اِجبار در حذف چادر و پوشش در مورد زنان است که با نام «کشف حجاب» از آن یاد می شود. اما اِعمال نظر دولت درباره پوشش زنان در دوره پهلوی اول پایان نمی یابد، بلکه در دوران حکومت پهلوی دوم نیز پیگیری می شود تا جایی که می توان نام «کشف حجاب دوم» را بر آن نهاد. سیاست اجتماعی حذف چادر در حکومت رضاشاه در دوران حکومت محمدرضاشاه به سیاستی فرهنگی تبدیل می شود که نه فقط پوشش زن که بدن وی را نشانه می گیرد.

اجرای این سیاستگزاری فرهنگی در دوران پهلوی دوم با عبور از استراتژی اجبارِ پهلوی اول، فاز دومی را در پپش می گیرد. به سلطنت رسیدن محمدرضا در سال 1320 در حالی رخ داد که ایران در شرایط ویژه ای به سر می برد و به بیان فوران(1382) نیروهای اجتماعی ایران که تا آن زمان در منگنه فشار بودند، آزاد شدند. بنابراین در خصوصِ موضعِ حکومت درباره­ ی حجاب نیز آنچه در بدو امر در اذهان عمومی می نشیند، آزادی در پوشش است. با این حال باید توجه داشت که در جریان اجرای سیاست های حجاب در دوران پهلوی دوم باید در نظر داشت که در سیاست حکومت نسبت به مذموم شمردن حجاب، تغییر بنیادینی رخ نداده است.

بلافاصله پس از برکنار شدن رضاشاه مخالفان کشف حجاب اعتراض و نامه نگاری به شاه جدید را آغاز نمودند، هر چند، برخورد حکومت با مخالفین و متخلفین در دوره پهلوی دوم، کاملاً با دوره قبل متفاوت است. این تغییرِ رویه درباره حجاب به وضوح در نامه نگاری های وزارت کشور و نخست وزیری در فاصله سال های 1321 و 1322دیده می شود. به کار بردن لغت «تذکر» یا «حسن سلوک و از روی تدابیر» پس از 1320 به جای «برخورد» یا «جلب متخلفین» در بخشنامه ها که پیش از 1320 معمول بود، حاکی از تغییر سیاست حکومت است.

به نظر می رسد در تاریخ 10 دی 1322 اولویت سیاست ممنوعیت حجاب حذف می شود، چنانچه وزارت کشور به نخست وزیر نامه ای در اعتراض به رعایت نکردن استفاده از لباس متحدالشکل می نویسد. وی آشکارا اشاره می کند تا شهریور 1320 این قانون کاملاً رعایت می شده و متخلفین به جزای نقدی یا حبس محکوم می شدند. نکته مهم در این نامه، اشاره وزیر کشور به عدم جلوگیری از حجابِ زنان است. وی پیشنهاد می کند متخلفین در رابطه با قانون متحدالشکل نمودن لباس طبق قانون «جداً تعقیب و به کیفر خود» برسند. اما در ادامه می نویسد: «بدیهی است این ترتیب شامل حال مردان بوده و مربوط به چادر نماز و چادر سیاه نیست که بنا به مقتضیات وقت فعلاً به هیچ وجه جلوگیری نمی شود» (خشونت و فرهنگ،1371:33). این مطلب در هیئت وزیران مطرح می شود و در نهایت پاسخ می دهند که «فعلاً بماند». بنابراین اِجرای سیاست متحد الشکل شدن لباس مردان و ممنوع بودن چادر زنان در سکوت فرو می رود.

با وجود آنکه پس از آزادی مجدد حجاب بعد از شهریور 1320 عده ای از زنان مجدداً به چادر روی می آورند تا جایی که مورد اعتراض فعالین زنان از جمله اعضای کانون بانوان قرار می گیرد، اما برخورد حکومت جدید، نوعی عبور از مرحله حجاب زنان را تلقین می کند. دهه 1350-1340 به اصلاحات محمدرضا اختصاص دارد. اصلاحات وی در دو بخش فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی سازمان یافته بود. به نظر می آید سیاست های فرهنگی-اجتماعی تحت ریاست فرح پهلوی اِجرا شدند. دفتر مخصوص یا همان بنیاد فرح از سال 1338 تاسیس شد. نزدیک به 40 سازمان فرهنگی، اجتماعی و هنری تحت سرپرستی ملکه بود. فرح نقش مهمی در سیاست های فرهنگی بر عهده می گیرد و تلاش می کند بازنمایی متفاوتی از ترکیب فرهنگ، سنت و مدرنیسم ارائه دهد. بسیج همگانی برای از بین بردن بی سوادی همراه با مشارکت زنان آغاز می شود و از سوی حضور زنان در رده های شغلی مختلف نمایان می گردد.

در این دوره پوشش زن در برنامه ای نسبتاً صامت پیگیری می شود. ارائه تصویر زن مدرن در مجلات، رسانه های صوتی و به ویژه تصویری، جشن ها و مراسم فرهنگی شکل جدیدی به خود می گیرد. امر جنسی، بدن و زن محوریت می یابد. دیگر بحث بر سر برداشتن پوشیه و نقاب نیست، بلکه تصاویر و کلمات یکی پس از دیگری بخش هایی از پوشش زن را حذف می کنند.

کارگزاران دولتی سیاست های حجاب، از برنامه های تلویزیون، سینما و برگزاری جشن ها و اقدامات فرهنگی در جهت بازنمایی تصویر زن مدرن ایرانی بهره می گرفتند. تلویزیون و سینما نقش مهمی در ایجاد این تصویر جدید ایفا می کنند. چنانچه موارد سانسور بین سال های 1321(تصویب اولین آیین نامه رسمی سینما ها و مؤسسات نمایشی) تا 1344(تصویب آیین نامه نظارت بر نمایش فیلم و اسلاید) نیز تغییر می کند. در آیین نامه سال 1321 درباره صحنه های مربوط به عریانی زن و مرد نشان دادن صحنه های حاوی «روابط نامشروع زنان شوهردار»، «زنان لخت»، «زن و مرد در یک بستر در صورتی که زن و مرد برهنه باشند و فقط پوشش روی تخت خواب حجاب آن ها باشد»(مهرابی،525:1368)، منع شده اند. در سال 1344 بندهای مذکور به موارد «جزئیات روابط جنسی منحصراً به منظور ارضای خواست های پست و جلب مشتری» و «آن قسمت از اندام برهنه زن یا مرد، دختر یا پسر که عیان ساختن آن عفت عمومی را جریحه دار می کند» (همان:530)، تقلیل می یابند. نمایش صحنه هایی از روابط جنسی و بدن برهنه زنان در فیلم های داخلی و خارجی در سینماها تا جایی پیش می رود که سازمان امنیت و اطلاعات کشور در گزارشی در تاریخ 28/9/1351 می نویسد: «اخیراً سینماهای تهران فیلم هایی که باعث تحریک جوانان به فساد می شود برروی اکران سینما آورده و این موضوع باعث عصبانیت اکثر مردم شده است» (به نقل از اسناد منتشره مؤسسه مطالعات پژوهش های سیاسی).

از دیگر برنامه های فرهنگی که مستقیماً فرح پهلوی ریاست آن را بر عهده داشت جشن های هنر شیراز بود که اولین دوره آن در سال 1346 برگزار شد. بخش­های مهم این جشن به موسیقی و تئاتر اختصاص داشت. برهنه شدن بازیگر تئاتر ملوس­ها ونسناس ها، در جشن هنر هفتم و «درگیری ایرانیان و خارجیان»، عریان شدن بازیگری به نام «آشور بانیپال بابلا» پشت ویترین یک مغازه، عریان شدن بازیگران زن و مرد در نمایش دیگر و روی صحنه رفتن زنی کاملاً عریان در نمایش «کشتی جنون» (کسری،293:1380) در دوره های دهم و یازدهم این جشن ها در سال­های 1355 و 1356 (همزمان با ماه رمضان) از جمله برنامه هایی است که مسیر سیاست های پوشش را آشکار می سازد.

به نظر می آید نامأنوس بودن این صحنه ها در فضای فرهنگی ایران، پارسونز، سفیر انگلیس در ایران را نیز تحت تأثیر قرار داده بود. وی این نمایش را در خاطرات خود چنین شرح می دهد: «جشن هنر شیراز در سال 1977 از نظر کثرت صحنه های اهانت آمیز به ارزش های اخلاقی ایرانیان، از جشن های پیشین فراتر رفته بود... صحنه نمایش، نیمی در داخل مغازه و نیمی در پیاده رو مقابل آن بود. یکی از صحنه ها که در پیاده رو اجرا می شد، تجاوز به عنف بود که به طور کامل (نه به طور نمایشی و وانمودسازی) ... در مقابل چشم همه صورت می گرفت... واکنش مردم عادی شیراز که ضمن گردش در خیابان یا خرید از مغازه ها با چنین صحنه مسخره و تنفرانگیزی روبرو می شدند، معلوم است، ولی موضوع به شیراز محدود نشد و طوفان اعتراضی که علیه این نمایش برخاست، به مطبوعات و تلویزیون هم رسید. من به خاطر دارم که این موضوع را با شاه در میان گذاشتم و به او گفتم اگر چنین نمایشی به طور مثال در شهر وینچستر انگلیس هم اجرا می شد؛ کارگردان و هنرپیشگان آن جان سالم به سر نمی بردند. شاه مدتی خندید و چیزی نگفت.» (پارسونز،91:1363)

همزمان با اِجرای سیاست های فرهنگی، زنان و دختران به شیوه های مستقیم یا غیر مستقیم از استفاده چادر در مکان های آموزشی منع می شدند. اما به نظر می رسد حذف چادر با سیاست فرهنگی مورد نظر پیش نرفت و در نهایت در شورای هماهنگی امور اجتماعی نخست وزیری مورخ 10/9/1355 طرحی برای حذف چادر از پوشش زنان ارائه می شود (به بخشی از این سند در پایان متن اشاره می شود). این بخشنامه در دو بخش (راهکارهای درازمدت و کوتاه مدت) و بندهایی متعدد تدوین یافت. اقدامات طولانی مدت در راستای اهداف فرهنگی مطرح شده و رئوس اصلی آن بهره گیری از خدمات رسانه های گروهی، استفاده از نفوذ روحانیون و سپاهیان دین، بهره گیری از فعالیت های سازمان های اجتماعی و آموزشی بوده است. اهداف کوتاه مدت در واقع حاکی از قدم های اِجرایی طرح بود که شامل یازده بند تحریمی-تنبیهی و دو بند تشویقی برای حذف چادر از پوشش زنان بود. برخی از بندهای این بخش مواردی شامل محرومیت های تحصیلی، محروم بودن از استفاده از خدمات عمومی، اجبار در استفاده از لباس متحدالشکل یا تحریم های شغلی است. به نظر می رسد حکومت پهلوی دوم برای حذف نهایی چادر خود را ناچار به استفاده از اقدامات پهلوی اول می بیند و در نهایت آشفتگی وضعیت سیاسی کشور در سالهای 1355 تا 1357 مانع از اجرای این طرح می شود.

متن کامل سند "طرح حذف چادر در دوران پهلوی دوم، سال 1355 (زهیری،1379:295):"

برای مبارزه با این پوشش حقیرکننده این راه ها پیشنهاد می شود:

1) اقداماتی که در درازمدت مؤثر خواهد بود:

1- بهره گیری از خدمات رسانه های گروهی

الف) ایجاد هماهنگی لازم بین رسانه های گروهی و متون کتاب های درسی برای دگرگونی باورداشت های فعلی در زمینه ارتباط چادر با معتقدات اخلاقی و مذهبی.

ب) ایجاد هماهنگی کامل بین برنامه های تلویزیون، رادیو، محتوای مطبوعات با متون کتب درسی در تغییر تصویر ذهنی از زن در جهت ارتقای مقام و نقش او در پیشبرد هدف های توسعه اقتصادی و اجتماعی.

ج) بهره گیری از سهم تلویزیون در بزرگداشت پوشاک محلی و نشان دادن جنبه های دست و پاگیر چادر.

2- استفاده از نفوذ روحانیون و سپاهیان دین

الف) انتشار مقالات و نشریات مخصوص و اشاعه محتوای این نشریات توسط روحانیون معتبر و سپاهیان دین.

ب) بهره گیری از نفوذ کلام روحانیون دانشمند و شناخته شده در جهت تفکیک مفهوم حجاب از چادر

3- بهره گیری از فعالیت های سازمان های اجتماعی و آموزشی

ج) آموزش غیر مستقیم کودکان مدارس به منظور انتقال این دریافت ها به بزرگتر ها.

د) گنجاندن مواد خاص در آموزش های جنبی کانون ها.

2- اقداماتی که در کوتاه مدت مؤثر خواهد بود:

با استفاده از روند گسترش همه جانبه خدمات بخش عمومی برای همگان و افزایش گروه های استفاده کننده از خدمات مزبور می توان به اتخاذ تدابیر مطلوب، تعداد استفاده کنندگان از چادر را در گروه هایی مانند دانش آموزان، کارمندان، کارگران کاهش داد.

2-1)ممنوع بودن چادر برای دانش آموزان و دانشجویان.

2-2) استفاده از پوشاک متحدالشکل برای مدارس.

2-3) اجرای کامل قانون تعلیمات اجباری در مورد خانواده هایی که از مدرسه دختران خود جلوگیری می کنند.

2-4) ممنوعیت بانوان کارمند از استفاده از چادر.

2-5) محرومیت زنان کارمندی که از چادر استفاده می کنند، از دسترسی به مقام و موقعیت ها و همچنین از تشویق.

2-6) تشویق کارمندان زن به برگزیدن لباس متناسب با کار و شرایط محیط.

2-7) صدور بخشنامه به کلیه کارخانجات و ملزم کردن کارگران به پوشیدن لباس متحدالشکل، متناسب با کار و شرایط محیط.

2-8) تشویق کارگران زن به استفاده از لباس متناسب با لباس متحدالشکل خود.

2-9) ممنوعیت زنان چادری از مراجعه به وزارت خانه ها و سازمان های دولتی.

2-10)ممنوعیت زنان چادری از مسافرت با شرکت هواپیمایی ملی ایران.

2-11) ممنوعیت زنان چادری از استفاده از اتوبوس های شرکت های واحد.

2-12) ممنوعیت ورود زنان چادری به سینماها.

2-13) ممنوعیت ورود زنان چادری از خرید در فروشگاه های شرکت های تعاونی شهرو روستا.

2-14) ممنوعیت زنان چادری از استفاده از خدمات سازمان های اجتماعی مانند جمعیت بهزیستی و آموزشی فرح پهلوی، جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران و انجمن ملی حمایت کودکان.

2-15) ممنوعیت ورود کودکان و نوجوانان چادر به سر به کتابخانه ها.

2-16) محرومیت از شرکت در هرگونه مجامع عمومی.

3- اقدامات جنبی

اجرای مطلوب تصمیمات کوتاه مدت مستلزم اقداماتی به شرح زیر است:

3-1) همکاری وسایل ارتباط جمعی در توجیه مقام زن و برداشت همه جانبه در این زمینه.

3-2) همکاری وسایل ارتباط جمعی در ارائه جنبه های منفی چادر و ارتباط آن با عقب ماندگی.

3-3) همکاری وسایل ارتباط جمعی در ایجاد برداشت صحیح از لباس متناسب.

3-4) تحقیق، نگارش و مقالات مستند در زمینه های مربوط.

3-5) توسعه کارخانجات پوشاک و در دسترس قرار دادن لباس های ارزان قیمت همراه با روسری که جایگزین چادر گردد.

شورای هماهنگی امور اجتماعی مورخ 10/9/(1355)2535- جلسه31، ص1

منابع

1. فوران، جان (1377) .مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب. ترجمه احمد تدین. تهران: رسا.

2. کسری، نیلوفر(1380)، زنان ذی نفوذ در خاندان پهلوی، تهران، نشر نامک، چاپ دوم

3. مدیریت پژوهش انتشارات و آموزش سازمان اسناد ملی ایران (1371) .خشونت و فرهنگ (اسناد کشف حجاب).

4. مهرابی، مسعود(1368)، تاریخ سینمای ایران از آغاز تا سال 1357، تهران: انتشارات فیلم، چاپ فیلم

5. زهیری، علیرضا(1379)، عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران: دفتر نشر معارف، چاپ اول

6. پارسونز، آنتونی (1363)، غرور و سقوط، ترجمه: منوچهر راستین، تهران: کتاب هفته

آدرس ايميل شما:  
آدرس ايميل دريافت کنندگان