دیدگاه های مختلف در پیوستگی تجربه تاریخی در ایران/ از جامعه کلنگی تا تجربه چند هزار ساله

نعمت الله فاضلی، استادیار جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی

منبع: ماهنامه نسیم بیداری. شماره بیست. شهریور 1390

یکی از نظریاتی که درباره جامعه، تاریخ و فرهنگ ایران به ویژه ایران معاصر مطرح شده، این ایده است که ما (منظور مای جمعی ایرانیان) توانایی بهره گیری، درس آموزی و تراکم یا انباشت تجربه تاریخی را نداشته ایم. این بحث ابعاد گسترده تری دارد. به اعتقاد برخی جامعه ایران اساسا امکان انباشت هیچ چیز در مسیر توسعه و تکامل خود را نداشته است.

این موضوع به عنوان یکی از موانع توسعه ایران نیز مطرح می شود. به طور مشخص این ایده را محمد علی همایون کاتوزیان با مفهوم «جامعه کوتاه مدت» یا «جامعه کلنگی» در میان اندیشمندان و روشنفکران ایران مطرح ساخت. کاتوزیان در مقاله ای با عنوان «جامعه کوتاه مدت: بررسی مشکلات توسعه سیاسی و اقتصادی بلند مدت ایران» که ابتدا به زبان انگلیسی منتشر شد و سپس توسط عبدالله کوثری ترجمه و در مجله بخارا به چاپ رسید، ایده جامعه کلنگی را نوشت. پیش فرض نظری کاتوزیان این است که لازمه توسعه یافتگی «درازمدت بودن» جامعه است. کاتوزیان در تعریف جامعه درازمدت و رابطه آن با توسعه می نویسد: «توسعه نه تنها به اکتساب و نوآوری بلکه به خصوص به انباشت و نگهداری نیز نیاز دارد خواه ثروت باشد یا حق و امتیاز یا دانش و علم . جامعه اروپایی جامعه ای درازمدت بود. تغییرات عمده خواه سقوط فئودالیسم ، پیدایش سرمایه داری و ظهور دولت لیبرال ، خواه رد فیزیک ارسطویی ، کیهان شناسی بطلمیوسی و اندیشه سیاسی یونانی ــ رمی یا سلطه کلیسای کاتولیک رم ــ جملگی در درازمدت و با تلاش و مبارزه فراوان تحقق یافت ، اما وقتی سرانجام تحقق یافت دیگر غیرقابل برگشت بود و یک چارچوب اجتماعی جدید، قانون جدید، علم جدید و حتی مذهب جدید برقرار شد که تغییر یا حتی اصلاح آن نیز به زمان و تلاش بسیار نیاز داشت .»

بر اساس استدلال مذکور، کاتوزیان بر این باور است که جامعه ایران، جامعه ای کوتاه مدت است و از این رو امکان توسعه را ندارد. کاتوزیان در ابتدای مقاله خود می نویسد: «ایران برخلاف جامعه درازمدت اروپا جامعه ای کوتاه مدت بوده است . در این جامعه تغییرات ـ حتی تغییرات مهم و بنیادین ـ اغلب عمری کوتاه داشته است . این بی تردید نتیجه فقدان یک چارچوب استوار و خدشه ناپذیر قانونی است که می توانست تداومی درازمدت را تضمین کند.» جامعه کلنگی از نظر کاتوزیان «یعنی جامعه ای که بسیاری از جنبه های آن ـ سیاسی ، اجتماعی ، آموزشی و ادبی ـ پیوسته آن در معرض این خطر است که هوی و هوس کوتاه مدت جامعه با کلنگ به جانش افتد.»

آنگاه کاتوزیان توصیف خود از جامعه کلنگی ایران را اینگونه کامل می کند: «از آنجا که تداوم درازمدتی در میان نبوده ، این جامعه در فاصله دو دوره کوتاه تغییراتی اساسی به خود دیده و به این ترتیب تاریخ آن بدل به رشته ای از دوره های کوتاه مدت به هم پیوسته شده است . بنابراین اگر به این معنی بگیریم تغییرات این جامعه فراوان ـ و اغلب نمایان ـ بوده و چنان که گفتیم تحرک اجتماعی در درون طبقات گوناگون بسیار بیشتر از جوامع سنتی اروپایی بوده است . اما بنا بر آن چه گفتیم در این جامعه تغییرات انباشتی درازمدت ، از جمله انباشت درازمدت مالکیت ، ثروت ، سرمایه و نهادهای اجتماعی و خصوصی ، حتی نهادهای آموزشی ، بسیار دشوار بوده است . بدیهی است که این نهاد ها در هر دوره کوتاه مدت وجود داشته یا به وجود آمده است ، اما در دوره های کوتاه مدت بعد یا بازسازی شده و یا دستخوش تغییراتی اساسی شده است . نشانه های ماهیت کوتاه مدت جامعه به معنایی که یاد کردیم در سراسر تاریخ دیرینه ایران ، خواه دوران پیش از اسلام و خواه دوران اسلامی ، یافت می شود.»

کاتوزیان در نوشته های متعدد این ایده را مطرح می سازد که «استبدادی بودن، کوتاه مدت بودن و هرج و مرج طلب بودن» ویژگی های اصلی جامعه و روان شناسی اجتماعی مردم ایران است. منظور کاتوزیان از ویژگی های مذکور صرفا نظام سیاسی ایران یا حتی جامعه امروز ما نیست. او معتقد است جامعه ایران به طور کلی و همواره این خصلت ها را از خود بروز می دهد و حکومت نیز برخاسته از آن است. به اعتقاد کاتوزیان علت علل این روحیه و فرهنگ ایرانی نیز غلبه احساس ترس و ناامنی در جامعه است. می توان ایده جامعه کوتاه مدت کاتوزیان را در زمینه ایران معاصر و با توجه به انقلابات متعددی که در این یک قرن گذشته داشته ایم نیز تعمیم داد.

ما ایرانیان هرازچند گاه با یک انقلاب و دگرگونی بنیادی در نظام سیاسی، تمام دستاورد ها و تجربه های سازنده و سرمایه های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی که در دوران پیش از آن را داشته ایم، نابود می کنیم و همه چیز ناگهان به نقطه صفر و آغازین آن باز می گردد. این بدان معناست که ما هر از چند گاهی عمارتی نو می سازیم اما با مرور زمان (معمولا ۲۰ یا ۳۰ سال) این ساختمان نو به عنوان عمارتی کلنگی و کهنه، ویران و نابود (صاف) می شود.

ما در دوران مشروطه، یعنی انقلابی که رسما در سال ۱۲۸۵ به پیروزی رسید اما برای دستیابی به آن نزدیک به نیم قرن تحولات اساسی در حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و به خصوص فرهنگی و فکری را پشت سر گذاشتیم و بر این اساس توانستیم به ایده های نو و متجدد درباره شیوه سازماندهی اجتماعی، نظم فرهنگی و به طور کلی نظام اجتماعی دست پیدا کنیم. اما پس از دو دهه که از این پیروزی می گذشت و با روی کارآمدن دولت پهلوی اول بسیاری از دستاوردهای انقلاب مشروطه به فراموشی سپرده شد به ویژه آن دسته از دستاوردهای این انقلاب که به «توسعه سیاسی» مربوط می شد، یعنی برپا ساختن نظام سیاسی دموکراتیک، مردم سالار و متناسب با ارزش ها و باورهای مدرن.

همچنین ما در دوران مشروطیت با ایده نظم مبتنی بر قانون آشنا و آگاه شدیم. در این زمان تفکیک قوا در نظام سیاسی ایران شکل گرفت؛ مجلس، قوه مجریه و نهاد سلطنتی و قوه قضائیه از هم تفکیک شدند و به نوعی مساله «تفکیک پذیری نهادی» که از ارکان تجدد و مدرنیته است، در این دوره برای جامعه ایران به وجود آمد. این رخداد پیشرفتی اساسی تا آن زمان برای جامعه ما بود. در این دوره مفهوم شاه و نهاد سلطنتی نیز بازخوانی و باز تعریف شد. در این دوره حاکمیت مطلق شاه و حق الهی حاکمیت پادشاه توسط قانون اساسی و مجلس شورای ملی مقید، مشروط یا محدود شد. به تعبیر دیگر با نوشته شدن نخستین قانون اساسی ایران، مبنای مشروعیت قانونی پادشاه به نوعی به قانون اساسی ارجاع یافت. از این نظر تحولی اساسی در جامعه ایران به وجود آمد زیرا پادشاهی دیگر لزوما یک حق الهی یا ناشی از این اسطوره که شاه ظل الله یا سایه خداوند است از تصور ها محو شد. مجموعه وسیعی از تحولات گوناگون در شرایط عینی و همچنین در ذهنیت و اندیشه سیاسی ایرانیان در دوره مشروطیت ایجاد شد. اما این تحولات که بخشی از بنای تجدد و مدرنیته در ایران بود با روی کار آمدن رضاشاه فراموش شد یا به طور کلی از بین رفت. البته دولت پهلوی (اعم از پهلوی اول و دوم) تمامی بنا و عمارت تجدد که در دوران مشروطیت شکل گرفته بود را از بین نبردند. دولت پهلوی بخشی از تجربیات اجتماعی، سیاسی فرهنگی دستاورد مشروطیت را حفظ کردند و این دو شاه به نوعی بخشی از این تجارب را که به نوسازی اجتماعی و فرهنگی بر اساس مدل یا الگوی غربی سازی یا اروپایی شدن را پذیرفتند و آن را استمرار بخشیدند.

ما همچنین در جریان ظهور نخستین دولت ملی و دموکراتیک ایران، یعنی شکل گیری دولت دکتر محمد مصدق نیز یک تجربه بزرگ تاریخی بدست آوردیم که این تجربه با کودتایی که علیه آن شد یعنی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ استمرار نیافت و علیرغم دستاوردهای بزرگ دولت ملی مصدق در زمینه ملی کردن صنعت نفت، رهایی ایران از دست دولت های استعماری، ایجاد شور و هیجان در میان نیروهای سیاسی و اجتماعی ایران و این تجربه نیز نا تمام ماند و بنای باشکوه دولت ملی که او (دکتر مصدق) به وجود آورده بود توسط پهلوی دوم نابود شد. بهر حال انقلاب اسلامی که در سال ۱۳۵۷ رخ داد به نوعی بخشی از تمام تجارب مشروطیت، دولت ملی مصدق و دستاوردهای دولت پهلوی را کنار نهاد. در اینجا نیز ما با این انقلاب اقدام به بر ساختن یک عمارت نوین کردیم و بخش عمده ای از تجاربی که در صد سال گذشته به دست آورده بودیم را به فراموشی سپردیم. اگرچه خود انقلاب اسلامی سرآغاز یک تجربه تاریخی دیگر و تولید سرمایه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی عظیم در دوران اخیر ما بوده است. اما این انقلاب نیز همانند تجربه های گذشته، در این سی و سه سال با وضعیتی که کاتوزیان با نام جامعه کلنگی نام می برد روبه رو بود. چنانچه هر یک از دولت هایی که بر سر کار آمده اند به نوعی تجارب دولت های پیش از خود را یا به فراموشی سپردند یا آن ها را با چالش ناکارآمدی و مخرب بودن روبرو کردند. به این مفهوم که دولت های پس از این انقلاب چندان بر دوش دولت های پیش از خود نایستادند تا بتواند افق و چشم انداز دورتری برای جامعه ایران متصور سازند.

بنابراین مساله تراکم یا انباشت تجربه تاریخی در ایران به ویژه ایران معاصر از یک دیدگاه چیزی فرا تر از ایده جامعه کلنگی همایون کاتوزیان نیست.

انباشت تجربه تاریخی ثمره ایده پیوست تاریخی

برخی از مورخان و نظریه پردازان اجتماعی از ایده پیوستگی و تداوم یا استمرار تاریخ و فرهنگ ایرانی در تمام طول چند هزار سال گذشته حمایت می کنند. کمابیش می توان گفت اغلب «مورخان ملی گرا» یا ناسیونالیست ایرانی در زمره این گروه از نظریه پردازان هستند. به اعتقاد این نظریه پردازان، جامعه و انسان ایرانی روحی واحد و ذاتی منسجم ازلی و ابدی دارد و در تمام طول تاریخ چند هزار ساله ایران مشترکات فرهنگی وجود دارد که این مشترکات در تمام دوره ها و فراز و نشیب های سیاسی به صورت اسکلت یا هویت فرهنگی ایرانی تداوم یافته است. به عنوان مثال بر اساس این دیدگاه، زبان فارسی، تجربه داشتن یک سرزمین واحد، مجموعه وسیعی از تجارب یا خاطرات مشترک، باور به یک جهان بینی واحد و اعتقادات مشترک، وجود کهن الگوهای فرهنگی که به صورت اسطوره ها و فولکلور یا فرهنگ عمومی تبلور یافته است و مجموعه ای از قهرمانان که برای همه مردمی که در حوزه فرهنگ ایرانی زندگی می کنند معتبر و مقدس هستند، بخشی از مشترکات فرهنگی است که در این چند هزار سال گذشته تا به امروز استمرار و تداوم داشته است.

با توجه به این دیدگاه ما به نوعی تجارب گذشته تاریخی خود را متراکم و انباشته می کنیم؛ یعنی بر خلاف دیدگاه جامعه کلنگی کاتوزیان و طرفداران ایده گسست تاریخی (که در ادامه به آن اشاره می کنیم) به نوعی همواره در مسیری تکاملی و توسعه ای تاریخی واقع شده ایم. به طور مشخص از میان متفکران عبدالحسین زرین کوب یکی از برجسته ترین شارحان این دیدگاه تاریخی است. بسیاری از مورخان در دهه های اخیر از ایده پیوستگی و تداوم هویت تاریخی و فرهنگی ایرانیان حمایت کرده اند. این مورخان ناسیونالیست و ملی گرا بر این باورند که حتی ظهور اسلام در ایران نیز گسست تاریخی در هویت فرهنگی ایرانیان به وجود نیاورد، زیرا ایرانیان با باز تولید و تکثیر فرهنگی بخشی از جهان بینی، باور ها و ارزش های زردشتی در قالب اسلام شیعی به حیات فرهنگی پیش از اسلام ادامه دادند. نه تنها در زمینه دین بلکه در زمینه شیوه زندگی، دانش ها، علوم، فلسفه ها، هنر ها و فناوری ها نیز این عقیده وجود دارد که ایرانیان توانستند پس از ورود اسلام به ایران، بخش عظیمی از تمدن سازمانی را در بافت جامعه اسلامی ایران تداوم ببخشند.

همچنین بر اساس این دیدگاه نقشی که ایرانیان در قرون چهار، پنج و شش هجری که به دوران طلایی اسلامی شهرت دارد، ایفا می کنند، به نوعی به نقش ایرانیان پیش از اسلام مربوط می شود؛ چرا که بر اساس این دیدگاه ملی گرایانه، ایران پیش از اسلام در بخش علوم، دانش، هنر و فناوری ها به پیشرفت های بسیاری دست یافته بود و در جامعه ایران شرایط بسیاری برای پیشرفت فرهنگی، علمی و هنری وجود داشت. تلاقی اسلام با ایران پیش از ورود اسلام موجبات رسیدن به دوران طلایی اسلام را فراهم آورد.

این اندیشمندان مورخ معتقدند که حتی حمله مغول در قرن هشتم نتوانست گسست تاریخی در فرهنگ و هویت ایرانی ایجاد کند و بر اساس همین باور است که می گویند: «ایرانی ها توانستند مغول ها را به تدریج ادب، تربیت و مدنیت بیاموزند و روح عرفان ایرانی در شخصیت وحشی مسلک مغولان رسوخ نمود و به تدریج پس از یک دوره ویرانی و فاجعه زدگی، ایرانیان توانستند مجددا خود را بازسازی و توانمند کنند و در نهایت هجوم و استیلای ویرانگر و طولانی مدت مغولان در ایران باعث مغولی شدن جامعه ایران نشد بلکه بالعکس موجب ایرانی شدن قوم مغول شد.»

در دوره های اخیر نیز این دیدگاه وجود دارد که گسترش تمدن مدرن در ایران بیش از آنکه یک گسست همه جانبه تاریخی فرهنگی در جامعه و تمدن ایران ایجاد کند زمینه ساز یک نوع «تجدد بومی» بوده است. طرفداران تجدد بومی از قبیل، عباس میلانی، محمد توکلی ترقی و من این استدلال را بیان می کنیم که ایران گرچه در دوران مدرن و تجدد، تحولات فرهنگی چشم گیری داشته است اما این تحولات به معنای منسوخ شدن کامل گذشته فرهنگی یا تاریخی ایران نیست. ما در دوران معاصر یا مدرن توانسته ایم بخشی از سنت های خود را مدرن کنیم و در عین حال سنت های مدرن نیز بیافرینیم. بحث درباره تجدد بومی و تحولات دوران معاصر، بسی طولانی است و در اینجا مجال پرداختن به آن را نداریم؛ تنها هدف از اشاره این است که در یک چشم انداز تمدنی و تاریخی طولانی، نشان دهیم طرفداران ایده پیوستگی و استمرار تاریخی ایران بر این باورند که ما اگرچه فراز و نشیب های طولانی و شکاف عمیق در تاریخ چند هزار ساله خود داشته ایم، اما در نهایت جامعه و فرهنگ و نظام اجتماعی ایران نوعی پیوستگی تاریخی خود را حفظ کرده است. البته اگر بخواهیم این دیدگاه را به طور دقیق تشریح کنم باید دیدگاه های گوناگون موجود در ایده پیوستگی تاریخی را از یکدیگر تفکیک کنیم زیرا در این دیدگاه نیز تمایزات و تفاوت هایی میان نظریه پردازان وجود دارد ولی در حال حاضر از این گونه شناسی دست کشیده تا به نظرات مخالفان آن نیز که به طرفداران ایده گسست تاریخی معروفند بپردازیم.

گسست تاریخی در تقابل با انباشت تجربه تاریخی

اگرچه ایده پیوستگی تاریخی و طرفداران هویت پایدار تاریخی عمده نظریه پردازان ایرانی را در بر می گیرد اما عده ای از مورخان و نظریه پردازان با چنین دیدگاهی موافق نیستند و تا آنجایی که من در میان مورخان می شناسم، مصطفی وزیری بیش از دیگران با لحنی صریح و روشن ایده پیوستگی تاریخی و هویت پایدار را رد کرده است. او در کتاب خود با نام «ایران به مثابه ملت تخیلی» (۱۹۹۳) که از نظریه بندیکت اندرسون در کتاب «اجتماعات تخیلی» (۱۹۸۳) و کتاب اریک هابزبام با عنوان «ابداع سنت» الهام گرفته است به این مساله پرداخته است. به اعتقاد این نویسنده، ایده هویت ملی و پیوستگی تاریخی ایرانی نوعی بر ساخته مدرن و جدید است. مفهوم هویت ملی پس از ظهور دولت های ملی یا دولت- ملت های مدرن در جهان پیدا شد. ناسیونالیسم به عنوان ایدئولوژی و دستگاه فکری توجیه کننده مفهوم هویت ملی یک ابداع فکری و سیاسی بود که برای شکل گیری و توجیه دولت-ملت های مدرن به وجود آمد. ایدئولوژی ناسیونالیسم، نوعی انسجام، وحدت و ذات فرهنگی همگن و واحد برای ملت ها قائل هست. بر اساس جهان بینی ناسیونالیستی، ملت ها دارای ویژگی ها، مؤلفه ها و عناصر فرهنگی هستند که آن ها را به هم پیوند می زنند و این مؤلفه ها یا عناصر فرهنگی ریشه در تجربه تاریخی طولانی و تمدن های ملت ها دارد. ناسیونالیسم برای پیش بردن فرایند ملت سازی که لازمه اصلی شکل گیری دولت ملی است. ناگزیر باید نوعی تداوم و استمرار فرهنگی ملت قائل شود از این رو تاریخ نگاری ناسیونالیستی با گزینش و انتخاب ایدئولوژیک و سویه دار از برخی از عناصر تاریخ ملت ها روایتی پیوسته و منسجم از ملت ها ارایه می کند. در این فرایند تاریخ نگاری ملی، گسست های تاریخی معمولا نادیده گرفته می شود و یک قرائت خطی و تکامل گرایانه از تاریخ روایت می شود. در نتیجه بر اساس این تاریخ نگاری ما به جای داشتن چشم اندازی زیگزاگی از روند تحولات تاریخی یا داشتن تصویری بی نظم از تاریخ نوعی نظم و پیوستگی را بر تاریخ تحمیل می کنیم.

در دهه های اخیر با نقدهایی که پسا ساختارگرایان و فرا نوگرایان بر علم تاریخ و ابعاد معرفت شناختی تاریخ مطرح کرده اند. سویه های سیاسی و ایدئولوژیک تاریخ نگاری به ویژه تاریخ نگاری ملی گرایانه آشکار شده است. به طور مشخص اندیشه های میشل فوکو نقش اساسی در بازخوانی پیوستگی تاریخی داشته است. از دیدگاه فوکو، ما در مطالعه تاریخ باید برگسست ها، بی نظمی ها، آشفتگی ها، رخداد ها و تحولاتی تاکید کنیم که همه آن ها به نوعی نظریه پیوست تاریخی را به چالش می کشند. از دیدگاه فوکو تمام دوران زندگی بشر ما شاهد ظهور و افول اپیستمه یا نظام های دانایی هستیم و عملکرد ما در طول تاریخ بر پایه تحول این نظام های دانایی استوار بوده است. نظام های دانایی و گفتمان مفاهیمی است که فوکو به وسیله آن ها خوانشی متفاوت از تاریخ ارایه کرده است؛ در اینجا قصد تشریح ایده های تاریخی و تاریخ نگاری فوکو را نداریم زیرا بسط این موضوع نیازمند بحث های طولانی است که در حوصله این مطلب نیست. اما شایان ذکر است که تاکید کنم مقصود از ارجاع به اندیشه های فوکو این است که تحت تاثیر ایده های پسا ساختارگرایانه و پسا نو گرایانه مورخان به بازاندیشی معرفت شناختی و روش شناختی نظریات تاریخی خود در دهه های اخیر پرداختند.

دیدگاه های پساساختارگرایانه شاخه های گوناگونی دارد و برخی مورخان بزرگ از جمله هایدن وایت با طرح ایده فرا تاریخ یا متا هیستوری و به کارگیری روش نقد روایت یا تحلیل روایت نشان دادند که تاریخ نگاری به نوعی فعالیت ادبی و نگارشی است و مورخان مانند داستانسرایان در بازگویی گذشته به اشکال گوناگون روایت ها و داستان هایی از زندگی انسان ها ابداع می کنند از این دیدگاه مورخان با بازی در گذشته تلاش در ابداع آینده دارند و به عبارت دیگر مورخان فقط جویندگان حقیقت یا کاشفان و مولدان معرفت نیستند بلکه فعالان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هستند که با ارایه روایتی ادبی و داستانی از تاریخ اقدام به گزینش و غربال رخداد ها می کنند و تاریخ نویسی مانند داستان نویسی دارای یک طرح است و آن هم یک طرح داستانی یا پلات. این طرح نیز دارای قهرمانان، رخداد ها، آغاز و میانه و پایان است. از دیدگاه هایدن وایت و تحلیل گرایان روایت، مورخان اثبات گرا، مورخان ناسیونالیست و مورخان مارکسیست هر کدام فرا روایتی از گذشته ارایه کرده اند که در این فرا روایت ها برای منطقی و قابل قبول ساختن و همچنین ساده سازی گذشته انسان یا ملت ها، داستان هایی شیرین، جذاب و قابل فهم از دوران دیرین و کهن ملت ها ابداع کردند. در نتیجه تمام تاریخ نگاری گذشته به نوعی تمایل به بیان روندی منسجم و پیوسته و متداوم در تاریخ داشته است. از دیدگاه پسا ساختارگرایان که به نقد این نظر و مخالفت با آن پرداخته اند هیچ گونه ساخت یا ساختار واحدی بر ذهن و اندیشه انسان حاکم نیست. انسان در دوره های گوناگون در اپیستمه ها، پارادایم های گوناگون و گفتمان های مختلف قرار داشته و در نتیجه شرایط گوناگونی را خلق کرده است. پس بر اساس این دیدگاه تصور تاریخی منسجم و پیوسته یک امر تخیلی است.

تجربه تاریخی در ایران، انباشت یا عدم انباشت

اکنون با بازگشت دوباره به این موضوع در ایران نیز ما با همان دو دیدگاه درباره چشم انداز تمدنی روبه رو می شویم. ایده پیوست تاریخی و گسست تاریخی که هر یک به نوبه خود دارای مبانی سیاسی و معرفت شناسی متفاوت هستند. ایده پیوست تاریخی با نوعی تاریخ نگاری اثباتی و تحصل گرایانه و همچنین نوعی تلقی ساخت گرایانه از تاریخ و علم تاریخ همراه است. از سوی دیگر ایده گسست تاریخی با معرفت شناختی پسا ساختارگرایانه و پسانوگرایانه همراه است.

در پرتو بحث های مطرح شده می توان آسان تر به انباشت تجربه تاریخی بپردازیم. اول اینکه برداشتی که بر اساس بحث های ارایه شده می توان مطرح کرد این است که مفهوم انباشت تاریخی مفهومی پیچیده است و به سادگی نمی توان درباره آن سخن گفت. از این رو طیفی از دیدگاه های مخالف و موافق در این باره وجود دارد. دوم اینکه این موضوع را می توان حداقل از دو زاویه متفاوت نگاه کرد: نخست از زاویه تحول سیاسی در جامعه، دوم از زاویه تحول اجتماعی یا فرهنگی. اگر از دیدگاه نخست، تحول سیاسی به آن نگاه کنیم ما بیش از آنکه بخواهیم قضاوت این یا آن از گسست یا پیوست تاریخی، عدم انباشت یا انباشت تاریخی ارایه کنیم باید از این ایده حمایت کنیم که ما در برخی زمینه ها نوعی انباشت و تراکم تاریخی و سیاسی را داشته ایم و در برخی زمینه ها این چنین انباشتی صورت نگرفته است. به تعبیری دیگر بهتر است به جای تحلیل درباره کلیت تاریخ سیاسی به تحلیل جزئیات و بخش های متفاوت نظام سیاسی یا تجربه سیاسی در ایران بپردازیم. به اعتقاد من، ما از جهاتی به نوعی پیوستگی یا انباشت تجربه سیاسی را داشته ایم. این گونه که اگر جامعه ایران را در یک چشم انداز تاریخی از چند هزار سال پیش تاکنون بررسی کنیم این تحول را می بینیم که فهم سیاسی مردم ایران از شیوه حکومت، ساماندهی جامعه، حکمروایی و تغییر داده است. بخشی از این تغییر بینش سیاسی مردم جامعه در نظام سیاسی یا نظام های سیاسی که ظهور کرده اند، آشکار شده و بخشی از آن سرکوب یا فراموش شده اند. اما همانطور که پیش از این گفته ام برخی با این دیدگاه مخالف هستند. از جمله سید جواد طباطبایی معتقد است که ایده ایران شهری، ذات و جوهره تفکر سیاسی ایرانیان را از دوره های دور تاریخ تا به امروز تشکیل داده است و به اشکال مختلف ما، شاه و حکومت فرد بر جامعه را به عنوان الگوی آرمانی و شیوه سازماندهی سیاسی پذیرفته ایم و از گذشته تاکنون آن را ادامه داده ایم.

اما تجربه های زنده و موجود ما نشان می دهد که تجربه سیاسی، کنش سیاسی و مجموعه واقعیت های سیاسی ایران پیچیده تر و متکثر تر از آن است که بتوان گفت بین ایران امروز و ایران دویست سال پیش و ایران دویست سال پیش با ایران هزار یا دو هزار سال پیش تفاوتی وجود ندارد و تغییری نکرده است. توسعه شهرنشینی و غلبه شیوه شهرنشینی به جای شیوه های غیر شهری، روستایی و ایلی، و پیرو آن، سواد و آموزش عالی، توسعه فناوری ها، صنعت در زمینه کشاورزی و دام پروری، فناوری دیگر همچون فناوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی، همچون رسانه ها، صنعت چاپ و تلویزیون و گسترش روابط مجازی، اینترنت، گسترش وسایل حمل و نقل و همچنین تحولات ناشی از جهانی شدن و فرایندهای عمومی تحولات فرهنگی، دموکراتیک شدن، مصرفی شدن، زیبایی شناسانه شدن، صنعتی شدن و مجموعا جامعه، فرهنگ و انسان ایرانی را با تغییرات گسترده ای روبه رو می کند. در نتیجه نمی توان گفت مجموعه وسیع تغییرات هیچ نوع تغییر و کنشی در بینش و منش سیاسی ایرانیان ایجاد نکرده باشد. اگر بخواهیم واقع بینانه نگاه کنیم می توانیم با چشم سر تحولاتی را در نظام سیاسی ایران در گذشته و حال ببینیم که این تحولات حداقل در یک دو قرن اخیر نشان دهنده نوعی پیوستگی و تداوم به سوی نوعی امروزی شدن و تجدد نظام سیاسی بوده و هست.

البته ما می توانیم نقدهایی را به وضع سیاسی کنونی جامعه داشته باشیم و از منظر دموکراسی و تجدد کاستی ها و مباحثی را در این زمینه مطرح کنیم، اما این بدان معنی نیست که ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم و از دوره مشروطه تا به امروز هیچ اتفاق یا تحولی در جامعه رخ نداده است. از این رو و بهتر است بگویم، ایده جامعه کلنگی کاتوزیان برای تحلیل وضعیت تحولات سیاسی معاصر ایران چندان واقع بینانه نیست. شاید به همین دلیل او خود از استعاره جامعه کلنگی برای تحلیل تاریخ مدرن ما استفاده نکرده است.

ما البته نتوانسته ایم به حد کافی از تجارب تاریخی خود بهره ببریم و فراز و نشیب های گوناگونی را پشت سر گذاشته ایم و این وجود دارد که در جاهایی به صورت زیگزاگی عمل کرده ایم. اما در پس و پشت تمام این تحولات می توان یک مسیر خطی و تکاملی به سوی تجدد در تمام ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در تاریخ معاصر ایران مشاهده کنیم. من در مقالات و کتاب های گوناگون خود از جمله کتاب «مدرن، امروزی شدن فرهنگ ایران» (۱۳۸۷) و همچنین کتاب «مردم نگاری تجدد» که توسط انتشارات هرمس در دست انتشار است این انباشت تجربه های تاریخی ایرانیان به سوی تجدد را در یک قرن و نیم گذشته تشریح کرده ام. البته محورهایی که من در این کتاب ها مطرح کرده ام بیشتر به تجربیات اجتماعی و فرهنگی مردم توجه دارد. ما در حوزه نظام فرهنگی و اجتماعی بیش از نظام سیاسی می توانیم روند کمابیش واحدی به سوی تجدد را بیابیم. به نظر من تجدد مسیری کلی است که تراکم و انباشت تجربه های فرهنگی، اجتماعی ما بر حول آن صورت می گیرد. البته این بدان معنی نیست که نظام سیاسی به سوی تجدد سیر نکرده است بلکه این نظام هم به نوبه خود در این مسیر بوده است.

اگر چه من نمی توانم از دیدگاه پیوست تاریخی برای تاریخ چند هزار ساله ایران حمایت کنم و دانش یا اطلاعات کافی برای بیان اینکه در تاریخ چند هزار ساله جوهره و ذات واحدی بر تاریخ حاکم بوده است، ندارم، اما به عنوان پژوهشگری که در حوزه جامعه معاصر ایران فعالیت می کنم بر این باورم که در دوره معاصر ما از لحاظ اجتماعی و فرهنگی شاهد شکل گیری برخی روند ها و فرایندهای عمومی حاکم بر جامعه هستیم و این هم موجبات استفاده و بهره برداری از انباشت تاریخی را فراهم می آورد.