مجری: نويسنده در بخشي از کتاب نوشته: " کسي که صحنه جنگ اين سرزمين را نديده هر چيزي کسي باشد نويسنده اين سرزمين نيست" آقاي ميرشکاک نظر شما در اين زمينه چيست؟

به نام خداوند جان و خرد

کز اين برتر انديشه برنگذرد

خداوند نام و خداوند جاي

خداوند روزي ده رهنماي

اگر کسي که جنگ را نديده باشد نويسنده اين سرزمين به حساب نياوريم، تقريبا همه کساني که درباره دفاع مقدس قلم زدند و کتاب نوشتند نويسنده اين سرزمين نيستند. خيلي از نويسندگان جايزه بگير مسلمان آن طرف کرخه را نديده اند. خيلي از شعرا مي­آمدند در قرارگاه و چفيه­اي مي­انداختند و عکسي مي­گرفتند و چند تا شعر هم مي خواندند. يا نويسنده­ها مي­رفتند تماشا مي­کردند. جنگ ما جنگ وحشتناک و رعب آوري بود. خيلي از نقاش ها که ادعا دارند مي­آمدند چهار تا تابلو مي­کشيدند و پشت­نويسي مي­کردند که "به موقعيت شهيد فلان خوش آمديد". لباس خاکي هم مي­پوشيدند و برمي­گشتند. هنگامي که از پشت خط به خط مقدم منتقل شدم شعرم پريد و نويسندگي­ام هم رفت. مانده بودم که چه بنويسم. اين وضعيت آيا به اين معني است که اينان نويسنده سرزمين­شان نيستند؟

بعضي هيچ شرکتي در جنگ نداشتند ولي موقعيت انسان را در عرصه جنگ بهتر توانستند ترسيم کنند. براي اين­که سواد داشتند. کتاب خوانده بودند. حداقل از طريق نهضت ترجمه با ادبيات جنگ آشنا بودند و توانستند تا حدودي موقعيت انسان را زنده و رئال مجسم کنند. اگر گفته ايشان را مبنا بگيريم بايد بعضا نويسندگان دست اول را خط بزنيم و آنان را نويسنده سرزمين شان ندانيم. ضرورتي ندارد حتما يک نويسنده درگير پديده جنگ باشد. اين را هم مي­دانم که در غرب نويسنده غالبا بايد از تجربه­اي که خودش داشته حرف بزند. مثلا آندره مالرو که راننده تانک و خلبان بود. اگر در فرانسه جنگي نبود، آنها مي­رفتند در جنگ اسپانيا تا جنگ را حس کنند. تقريبا 18 سال قبل بنده پيشنهاد دادم که در دانشگاه امام حسين(ع) دانشکده­اي مجزا براي ادبيات دفاع مقدس اختصاص دهند و کار ما اين باشد که برويم و به بچه هايي که در جنگ بودند فنون شعر و نوشتن را ياد بدهيم؛ تا اين طور نباشد که نويسنده يک نفر باشد و صاحب تجربه يک نفر ديگر. در ادبيات بعد از جنگ جهاني دوم روسيه کساني نويسنده شدند که توانستند تجربه خود را در جنگ بگويند. فکر مي کنم غرض مرحوم ابراهيمي اين بوده که نويسنده يک سرزمين جانب مردمش را بگيرد و زبان آنان بشود. با اين روحيه اگر نتواند زبان آنها بشود، با آنها هم­زباني مي­کند و دست کم مثل خود مرحوم ابراهيمي گزارشي را ارائه مي دهد. ايشان در جنگ درگير نبود. رفته بود و يک سري نيروهاي سپاهي و بسيجي را ديده بود. با رزمنده­ها مدتي را گذرانده بود. احساس کرده بود که بايد از شبه روشنفکري فاصله بگيرد و از موضع انسان رزم­آور درباره عالم شبه روشنفکري قضاوت کند. اين تعبير ايشان است. يعني ما محاکمه شبه روشنفکرها را در اين کتاب داريم. معلوم است که هيچ­يک از بچه­هاي بسيجي پرواي روشنفکر و غيرروشنفکر را نداشتند که بخواهند با ايشان مجادله کنند يا ايشان را در موضع اتهام قرار بدهند. معلوم مي­شود که اين بخش را خود ايشان ساخته و از زبان يک بسيجي خودش را محکوم کرده که بقيه روشنفکرها محکوم به حساب بيايند.

فرصت­طلبي هميشه بوده و هست. سرزمين ما سرزمين فرصت­سوزي و فرصت­سازي است. در همين گيرودارهاي اخير عده­اي سعي مي­کنند زيراب عده­اي ديگر را بزنند تا جا براي خودشان باز کنند. عده­اي ديگر هم فکر مي­کنند بايد با رسانه­هاي بيگانه هم­زباني کنند تا براي خودشان جا باز کنند. جامعه فرهنگي ما جامعه­اي متشتت است. به خاطر سياست­زدگي، که از نهضت ملي شدن نفت ملت تا الان ادامه داشته، کمتر آدمي مي­بينيم که مستقل باشد يا لااقل مثل مرحوم ابراهيمي پشت سر مردم يا همراه مردم حرکت کند. اين نمونه­اي نادر بود( مثل اسم خودش) بعد از انقلاب هم به همان شيوه قبل از انقلابش حرکت کرد. نه خيلي به حکومت نزديک شد و نه خيلي دور شد. همراه انقلاب بود. بعد هم همراه جنگ.

بنده معتقدم اين کتاب به قوت کتاب "مکان­هاي عمومي" نيست. اما به هر جهت ايشان کارش را انجام داد و پرواي اين را نداشت که بگويند ايشان خودش را به جمهوري اسلامي فروخت. چون خيلي از روشنفکرها و بدبختانه فضاي دانشگاهي اين­طور محاسبه مي کنند که جمهوري اسلامي بيگانه است، نظام شاه هم بيگانه بود، نظام قبلي آن هم بيگانه بود. اين مرض ماست. ما بايد اين را درمان کنيم. بايد بدانيم که نظام ما برآينده وجود ماست. آقاي گونترگراس براي حزب فلان در آلمان تبليغ مي کند و عکس فلان کانديداي صدارت عظما را روي ماشينش مي­زند. آقاي آندره مالرو نويسنده "گردوبن های آلتنوبرگ" و "ضد خاطرات" مي شود وزير اطلاعات. ما در اينجا به القاي آنان همه چيزمان بد است و زشت و پلشت و مدام بايد دنبال تنزيه باشيم. جالب اينجاست که منزه هم نخواهيم شد مگر اينکه برويم آن طرف و حرف آنها را تکرار کنيم.

آنها خيلي راحت مي­توانند اينجا را اشغال کنند. اما تا ذهن شما را اشغال نکنند سرزمين شما را اشغال نخواهند کرد. مرحوم ابراهيمي پي به اين قضيه برده بود. از قبل از انقلاب هم پي برده بود. اين است که روي هويت قومي مردم مانور مي داد. مثلا سريال "آتش بدون دود". ايشان مي­دانست هويت قومي بن مايه هويت ديني است. ايشان دينداري اهل قلم را داشت و حاضر نبود مردمش را بفروشد. در اين کتاب هم با اينکه ارجوزه­اي بيشتر نيست و خيلي مختصر است مدام سعي مي­کند نيش به آمريکا بزند. اينکه آمريکا و روشنفکر را در کنار هم قرار مي­دهد نوعي باريک­بيني ويژه ايشان است.

جوادي يگانه: بنده مقداري تعلق خاطر دارم و جزو آدم­هايي هستم که هنرمند نيستند. اما وقتي معلم بودم هر سال به دانش­آموزان اين کتاب را معرفي مي­کردم و آنان هم مي­خواندند. خودم معقتدم يک نمونه خوب ادبيات جنگ همين ارجوزه هست. بايد قدر اين کتاب را مي­شناختيم و نشناختيم.

اگر ما درباره ادبيات جنگ بحث مي­کنيم روي اين ايده بايد کار کنيم که چه چيزي در اين کتاب و زندگي نويسنده آن هست که به اين صورت ماندگار شده است. به نظر من اين کتاب کوچک نمونه اي خوب از ادبيات جنگ است. ايده ايشان اين است که نويسنده مملکت بايد نويسنده همان مملکت باشد. بايد مردمش را بشناسد و در تجربه آنان شريک شود. نويسنده اين کتاب ايده دارد. آن ايده به نظر من ادبيات بومي است. تلاشي است براي درآوردن يک ايده از داخل جنگ. بنده معدود نمونه هايي در ذهن دارم مثل "دعاي مرغ آمين" طاهباز که مال سال هاي 59 و 60 است. ديگر کسي را از نويسندگان حرفه­اي نمي­بينم که به جنگ پرداخته باشند. به عوارض آن پرداخته اند مثل "زمين سوخته" اما خود جنگ و ديدن جنگ نبوده است.

روايت نويسنده در اين کتاب اصيل است. پيش­فرض ما اين است که در ما بعد از انقلاب در ادبيات موفق نبوديم. يعني انتظار از رمان دفاع مقدس هر سال هست و اگر دربيايد به سرعت پرفروش مي­شود و به همان سرعت هم فراموش مي­شود. معلوم است که جامعه منتظر است که اثري مشابه "جنگ و صلح" دربيايد و درنمي­آيد. بنده معتقدم ما دنبال چيز غلطي مي­گرديم و نگاه غلطي به موضوع داريم. مي­گويند کسي زنش گم شده بود. رفت کلانتري. از او مشخصاتش را خواستند، نمي­توانست بگويد. افسري گفت مثلا زن من قدبلند است، چشم­هايش آبي است و زيباست و... . مرد بلافاصله گفت خب پس برويم دنبال زن شما! حکايت ما همين است.

توصيفي مي شنويم که رمان فلان است مي­گوييم پس ما هم دنبال آن باشيم. هويت قومي خودمان را رها کرديم و دنبالي چيزي هستيم که مال ديگران است. در حالي که اگر درست مي­ديديم دنبال چيزي متعلق به خودمان مي­گشتيم. تجربه جنگ ما محدود است. کساني که در جنگ بودند تجربه جنگ مستقيم بسيار کمي دارند. مثلا اگر کسي فرمانده لشکر بود و همه سالهاي جنگ را هم در جبهه باشد بيش از شش ماه تجربه جنگ مستقيم نداشته است. لذا تجربه جنگ ما به آن اندازه اي نيست که تجربه جنگ دنياست. در بمباران هاي تهران دو هواپيماي شکاري مي آمدند و دو تا بمب مي ريختند و مي رفتند. اين را مقايسه کنيد با 1941 يا 1942 در لندن که 700 بمب افکن در يک شب لندن را بمباران مي­کنند. در همان شب 37 هزار نفر کشته مي شوند. به عبارتي معادل با کل کشته­هاي کربلاي پنج. نمي­گويم جنگ ما عجيب نبود. اما انتظاري که از اين جنگ با اين تعداد معدود و محدود داريم مبني بر اينکه نويسنده بزرگ از دل آن دربيايد انتظار غلطي است.

قطعا جنگ ما محتوا و عمق دارد. اگر بخواهيم رمان جنگ دربياوريم نمي­شود نويسنده در پشت جبهه باشد و از روي ادبيات ترجمه­اي بخواهد جنگ را بنويسد. اگر فصل اول "دسته دلقک هاي" لویی فردینان سلین زيباست يا اگر کتاب "سفر به انتهاي شب" زيباست به اين دليل است که نويسنده آن جانباز جنگ جهاني اول است و در جنگ دوم هم حضور داشته است. پس نمي­شود نويسنده­اي جنگ را نديده باشد و بخواهد درباره جنگ بنويسد. از طرفي ديگر ما چقدر رزمنده داشتيم که از دل آن بخواهد آدمي در بيايد که بتواند تجربه­اش را بيان کند. طبيعتا معدود است. بنابراين بايد دنبال چيز ديگري در آن گشت. به تعبير نادر ابراهيمي "لانه خراب مي شود ايراد ندارد. باغ خراب مي شود ايراد ندارد ولي شرف اگر خراب شود ديگر بازسازي­اش ممکن نيست" جنگ ما از اين منظر بسيار برجسته است. ولي ما داريم به اصطلاح آن آقا "دنبال زن مردم مي­گرديم!" و صد البته کتاب کوچک مرحوم ابراهيمي و کتاب­هاي ديگر چه کم و چه زياد بضاعت ماست. نمي­خواهم بگويم پايين است بلکه اين است که مال خودمان را نمي­بينيم و دنبال چيزي هستيم که مال ما نيست و هميشه در غبطه آن ايده مي مانيم. ما نه تجربه عميق جنگ داريم و نه تجربه گسترده جنگ را. در بخش محدودي جنگ واقع شد. از اين تجربه کوتاه اين­قدر ادبيات در آورديم.

بنده معتقدم يکي از سه دوره طلايي براي ادبيات ما بعد از مشروطه و سالهاي 32 تا 57، همين دوره دفاع مقدس است. اگر دنبال رمان جنگي مي­گرديم غلط است. اگر نتوانيم آن را بنويسيم به حساب ناموفقي ما نبايد گذاشت و ما اين را درک نکرديم.

مرحوم ابراهيمي در ميانه ايستاده است. نه خودش را روشنفکر مي داند با نقدي که به آنان مي­کند و نه به حکومت نزديک است. گزارش ايشان از جنگ گزارش شهادت نيست. گزارش عمليات نيست چون آن را نديده است. اما سفر دوماهه­اش به جبهه­هاي جنوب بسيار واقعي است. ما در اين اندازه گزارش واقعي نداريم.

ميرشکاک: بنده مي­گويم اتفاقا حق با آن کسي است که وقتي صفات زن جناب سروان را شنيد گفت "پس برويم دنبال او"! جمهوري اسلامي مي­خواهد و نمي­خواهد. با دست پيش مي­کشد و با پا پس مي­زند. در سال 65 جناب رئيس وقت فارابي به جماعت هنرمنداني که در منطقه يا در منطقه­هاي جنگ زده بودند گفت خاطره­هاي خودتان را بنويسيد. بنده هم بخشي از خاطرات خودم را نوشتم. احمد عزيزي هم نوشت که شطح بود و شعر و از واقعيت بهره اي نداشت اما در نظر آقايان مقبول واقع شد. به بنده گفتند فلاني اين گونه نوشتن درست نيست. ما چنين ادبياتي مي­خواهيم. گفتم ايشان در هواپيما بود و از بالا نگاه مي­کرد. اما اين چيزهاي که من گفتم اتفاق افتاد. گفت ما مسئول اين امور نيستيم و نبايد آنها را در ادبيات­مان طرح کنيم. ايشان از همان وقت­ها ليبرال بود نه چماق­دار. سياست اين بود که رماني مي خواهيم که خانم­ها در آن نباشند. آقايان خلاف نکنند و دروغ نگويند. درحالي که رمان يعني تفصيل نفساني. رمان از وقتي پديد آمد که ساحت نفس بر ساحت عقل غلبه کرد. مگر مي­شود رماني نوشت که اين چيزها در آن نباشد. اين معجزه! همان چيزي است که الان از حوزه هنري بيرون مي­آيد. البته بايد به آقاي مومني دست مريزاد گفت که از خاطرات شهيد صياد شيرازي چيز درخوري پديد آورد. من توانستم اين کتاب را دو بار بخوانم. حال آن­که اغلب آثار به گونه اي هستند که در همان صفحات اول مجبوري کتاب را رها کني. در سينماي دفاع مقدس هم همين مشکل را داريم. يک يا دو اثر خوب دربياوريم ديگر نمي­شود کاري کرد. جنگ ما به شدت مردانه بود. در جنگ هاي ديگر نصف جنگ حضور خانم­ها در جنگ ظرفيت خلق فيلم يا رمان را پديد آورد. مادر در فيلم ايراني حتي فرزند آزاد شده از اسارتش را نمي­تواند بغل کند. همسر رزمنده اصلا احساس دلتنگي نمي­کند. گويا غريزه اي ندارد. ما اين سرشت­ها را انتزاع مي­کنيم چون پرواي اخلاق را داريم. ادبيات واقعي ظاهرا" اسلام آقايان را به خطر مي­اندازد.

بنده وقتي براي رفتن به دبيرستان به شهر آمدم اولين کتابي که از ايشان خواندم "مکان هاي عمومي" بود. ديدم که خيلي قوي است. نسبت به درجه اول­ها مثل هدايت، چوبک و آل­احمد چيزي کم ندارد. صاحب قلم است. به مرور همه آثار ايشان را خواندم. در اين کتاب مورد بحث هم ايشان هوشيارانه عمل کرد و خودش را کنار گذاشت. هم به لحاظ صورت و هم به لحاظ معنا. مضافا اينکه ايشان در خيلي از عرصه­ها کار کرده بود: منتقد بود، عکاس بود، کارگردان بود، گزارش­نويس بود، شاعر بود و شايد نقاشي هم مي­کرد. به قول خودش ابن مشغله بود. بدون عشق هم اينها را دنبال نمي­کرد. چنين شخصي وقتي مي­خواهد با جبهه مواجه شود کاملا خودش را کنار مي­گذارد. مي­خواهد گزارش بدهد. رزمنده نيست و دلش به حال رزمندگان نمي­سوزد اما فاصله زيادي با آنان ندارد. انسان همين سرزمين است. خودش را رانت دار بسيجي­ها نمي داند. به عنوان يک متهم (شبه روشنفکر) رفته آنجا. در بعضي جاها مستند کار مي­کند به طوري که مي­شود از آن فيلم مستند درآورد. يک کار رسانه­اي در عين حال هنرمندانه. جذابيت اثر مال قدرت قلم نويسنده است که حرفه اي است.

هستند کسانی که تجربه داشتند اما نتوانستند چنين کنند. به گونه­اي که مخاطب بتواند دو يا سه بار اثر را بخواند بدون اينکه حوصله­اش سر برود. ايشان يادداشت­هايي هم داشته که نخواسته بر کتاب تحميل کند. لذا در چاپ جديد آنها به کتاب اضافه شده است. ايشان ساختار اثر هنري را مي­دانست و مي­فهميد که دارد گزارش غيرژورناليستي مي دهد. اين اثر يک گزارش فني از نويسنده­اي است به ديگر نويسنده­هايي که از "شن چوي" کره­اي و جنگ ويتنام مي­گويند اما رنج مردم سرزمين خود را نمي­بينند. اين کتاب يک دادخواست است به نفع مردم؛ و به قول خودش "عمو حسن". نويسنده هوشيار است که چه مي­گويد. آقاي حاتمي­کيا يک بار ابراهيم است بقيه­اش حاتمي­کيا. او با يک نگاه مي­فهميد که فلاني کارگردان از دنيا مي رود يا بسيجي. ايشان پيرمرد ادبيات قبل از انقلاب بود که لطف کرد و ما را تحويل گرفت و آن همه تهمت را به جان خريد. ايشان غير از خودش به هيچ ­کس ديگر نزديک نشد. اين اثر براي اهالي ادبيات پيغام مهمي دارد. چه ادبيات جنگ و چه غير جنگ. و آن اينکه اهل تقليد نباشيد و تاثيرناپذير باشيد. نويسنده بايد خونسرد باشد. قرار نيست که خودش هم مثل مردمي شود که از آنان گزارش مي دهد. بايد با مردم بود اما فاصله اي هم بايد داشت. عيب اساسي در ادبيات جنگ ما اين است که نويسنده در اثر منحل مي شود، در شخصيت و سوژه­اي که از آن ياد مي­کند. جناب دکتر گفتند دنبال گمشده خودمان باشيم. بنده هم معتقدم که ما سرشتمان اجمالي است. خيلي اهل تفصيل نيستيم. غرب از بي­ملاحظه­گي و ناپرهيزي و برآفتاب افکندن باکي ندارد. البته بنده اعتقادي دارم که کمي وحشتناک است و آن اينکه داستان جنگ ما را کساني خواهند نوشت که نسبتي با اين جنگ و خاطره­اي از آن نداشته باشند. فردوسي مگر با رستم به مازندران رفته بود؟ مگر فرامرز و گيو و ديگران واقعيت به حساب مي­آمدند؟ مگر اينکه يک بار تخيل بنشيند و کار خودش را کند.

ما الان با چهار مميزي سر و کار داريم و از نويسنده مي­خواهيم که از ميان همه اينها عبور کند و چيزي بنويسد. مميزي سياسي، مميزي اخلاقي، مميزي عرفي، مميزي ديگري هم داريم که مال ارشاد و ارگان­هاست و جديدا مميزي قومي هم پيدا کرديم. مرحوم ابراهيمي حرف­هايش را در بين همه محدوديت­ها گفت. حتي در قبل انقلاب نيز مجبور بود به ساواک پاسخ بدهد. حال اگر توجه کنيم که فردوسي اگر قبل از سرايش شاهنامه با نامه سلطان محمود مواجه مي­شد که فلاني در سپاه من هزار مرد هست که از رستم افزون­ترند، بدانيد که فردوسي هيچ کار نمي­توانست کند. مولانا هم همين طور. ادبيات گذشته ما سياسي نبود و براي اهل سياست مهم نبود فردوسي چه مي­گويد و مولانا چه مي­گويد. با بخش خاصي که مدح آنان بود سروکار داشتند يا گزارش تاريخي از فلان کار مبارک سلطان. بيهقي هم که دليرانه نوشت براي دل خودش نوشت. مرحوم ابراهيمي در همين کتاب مي گويد فلاني با احترام عکس­ها را از من گرفت و گفت که ان­شاءلله بعد از جنگ در بيايد. در چاپ جديد مي گويد "من عکس­هايم را مي­خواهم". مي­خواهد بگويد گفته­هاي من سند تصويري هم دارند. ايشان مي­گويد روزي بايد بنشينم و ابراهيم همت را بنويسم.

بايد بپرسيم چرا آدم­هاي ما بي­عقبه­اند؟ چرا مرتضي آويني تداوم نمي­يابد؟ چرا مرتضي مطهري تداوم نمي يابد و چرا نادر ابراهيمي؟ درباره شهيد همت کتاب­ها ترتيب داده شد اما همه آنها به اندازه همين چند جمله يک نويسنده حرفه­اي اهميت ندارد. او نسبت به مسأله­اي که با آن مواجه شد اعجاب داشت. اي کاش کارهاي نويسنده­هاي بزرگ ما تدريس مي­شد با همه ضعف­ها و قوت­هايش و کارنامه نويسندگان در مي­آمد. واقعيت اين است که هر کس اين کتاب کوچک را بخواند با جنگ درگير مي­شود. چگونه فلان نويسنده جايزه دفاع مقدس هم مي­گيرد و کتابش نه خواننده جنگ رفته و نه خواننده معمولي را درگير نمي­کند.

بايد پرسيد چرا نويسندگان روشنفکر واقعيت بزرگي به نام هشت سال دفاع را نمي­بينند؟

جوادی يگانه: اتفاقا ايشان هم همين را مي پرسد شما که از حمله اعراب به ايران زنجموره مي­کنيد چگونه در اينجا سکوت مي کنيد؟ نويسنده تعهد اجتماعي را بايد در درونش حس بکند. روشنفکر آنجايي که خودش درگير نشده باشد نمي نويسد.

ميرشکاک: بايد پرسيد چرا جمهوري اسلامي اين انتظار را از آنان دارد که بيايند و ما را به رسميت بشناسند. چرا کتاب "دا" را خانم ميلاني کارگرداني مي­کند؟ ايشان اين­کاره هست؟ چه کمبودي هست که از مشروطه به اين طرف آقايان در برابر روشنفکران منفعل شدند. هنوز هم اين انفعال موجود است. آن وقتي که ما 5 هزار تومان حقوق مي گرفتيم نظام به جناب آقاي براهني 400 هزار تومان حقوق مي­داد. آقاي معلم به من مي­گفت فلاني اين­قدر عليه روشنفکران ننويس. اگر آنان بخواهند جمهوري اسلامي را به جان ما مي­اندازند! آقاياني که به هنرمندان مسلمان مي­رسند اين­قدر مبادي آداب­ مي شوند چگونه به روشنفکران که مي­رسند منفعلند؟ برخلاف حضرات مرحوم ابراهيمي درگيري داشت حتي قبل از انقلاب. آدم حي و زنده بود. اهل سفارش نبود. منعطف نبود. جنم داشت.

جوادی يگانه: من وقتي مي گويم جنگ ما کما و کيفا نسبت به ساير جنگ­ها کمتر است معني آن اين نيست که چيزي ندارد. بزرگ­ترين تجربه دنياست. اگر انقلاب آمد که طرحي نو درافکند مفهوم آن اين نيست که الزاما از دل دفاع خودمان چيزي مثل "جنگ و صلح" دربياوريم. 30 سال معطل هستيم و اي بسا 30 سال ديگر بايد صبر کنيم که بخواهيم چنين اثري دربياوريم. جنگ ما جنگي نبود است که انتظار داشته باشيم تجربه آن را بفهمند. افق آن وسيع است و خاص. مفاهيمي در آن هست که هر کس نمي­تواند بفهمد و از آن چيزي درآورد. براي رمان نوشتن بايد وارد مقوله احساسات شد. طبعا دعا از دل آن درنمي­آيد. تاکنون چيزي نوشتيم که معيارهاي ديگران از دل آن درآمده نه آنچه خاص ماست. بعضي از کساني که نوشتند خودشان تجربه جنگ را داشتند. مدعاي بنده اين است که ادبيات جنگ بسيار مطلوب و مساعدتر است در نسبت با رمان. ظاهرا رمان اين توانايي را ندارد چيزي را که به لفظ درنمي­آيد ما به تفصيل آن بپردازيم. اين همه مداح هر سال درباره امام حسين مي­گويند. اگر بخواهيم سريالي درباره امام حسين بسازيم در نمي آيد و غلط است.

ميرشکاک: يکي از دوستان گفت که نظام نتوانست هنرمند را تربيت کند تا اثري ويژه درآورد. اين حرف غلط است. هنرمند را جز حضرت حق(سبحانه و تعالي) و روح القدس کسي نمي تواند بسازد. اتفاقا جمهوري اسلامي بسيار تلاش کرد و خرج کرد اما نشد. آقاي دکتر يگانه بالاخره حرف اصلي را نگفت. گفت سرودخوان جنگ بهتر از رمان نوشتن است. اما نمي گويد چرا. شايد ايشان مي­خواهد بگويد افق اجمال و حقيقت دين و امر ديني عرصه دين است و بس. اخلاق ظل ديانت است. فرمود: همت به و هم بها" همين. تفصيل نکرد. در هيج جاي قرآن قصه تفصيلي نداريم. حضرت حق (سبحانه و تعالي) حتي در سوره يوسف فشرده بحث مي­کند. البته مي توانست از کارگردان ما ياد بگيرد! آقا از نيل آب شيرين مرواريد صيد مي­کند! تولستوي که در جنگ ناپلئون نبوده است. تجربه جنگي هم که ندارد. يک ستوان بود و بعدها در قفقاز چند صداي تير هم شنيد. اين آدم نه تشنه است و نه گرسنه، کسي است که تزار به او حسودي مي کند. او بر اساس تاريخ رماني نوشته است. حضرت آقا هم سال­هاست مي گويند بينوايان دربياوريد. بنده هم مي­گويم ويکتور هوگو از پنجره که نگاه مي­کرد مي­توانست مجسمه خودش را در ميدان شهر ببيند. هنرمند ما پول ثبت نام بچه­اش را ندارد. جمهوري اسلامي فکر مي­کند همان­طور که مي تواند موتور پيکان را مي­شود به ماشين ديگري انداخت در عالم هنر هم مي­شود همين کار را کرد! هنر عالم ابداع و ايجاد است. با عشق بايد نوشته شود.

آقاي دکتر داوري مي­گويد اگر تفکر ضعيف است به اين دليل است که ادبيات جديد ما ضعيف است. ادبيات يعني واقعيت. در شعر بهترين شعرها را براي جنگ شعراي ايران گفتند. حتي در غرب هم نمونه ندارد. اگرچه آنان نمي­توانند به اين سمت بروند چون اصلا شعر مال جنگ نيست. در داستان نتوانستيم اين کار را کنيم. آقايان مسؤول اصلا نمي­دانند مي­خواهند چه کنند. اگر قرار است که هنرمندان معضل را مرتفع کنند بايد اين دو توقع برداشته شود. اول اينکه امر و نهي نباشد. اگر هنرمند نتواند نقطه تاريک را نشان ندهد چگونه مي­تواند ارزش روشنايي را تبيين کند. اگر تو نتواني در کربلا شمر را تصوير کني چه کسي بايد پيدا شود که بتواند سر اباعبدالله (روحي له الفدا) را جدا کند؟

در عصري که اينترنت در هر خانه­اي يافت مي­شود و دنياي مجازي هر تصوري را ممکن کرده است آقايان در عرصه ادبيات بيم اخلاق را پيدا کردند. بايد پرسيد تاکنون رمان چند نفر را به ناکجاآباد کشانده است؟ بنده فقط به مميزي سياسي اعتقاد دارم. دوم نکته اين است که نويسنده نبايد دغدغه نان داشته باشد.

شب چو عقد نماز مي بندم

چه خورد بامداد فرزندم؟

نويسنده غربي اگر داستان ميني مال هم بنويسد سريع پولش را مي دهند. اگر دومي و سومي هم درکار بود ديگر نياز نيست کارمند جايي باشد. اينجا اين طور نيست. مگر اينکه خود نويسنده دست به تهور بزند. بايد نوشت اگر ننويسم جواب کسي را که گفت "انا قسيم الجنه و النار" را چه بدهم؟ در اينجا آقايان هنرمند را مجلس گرم کن مي­خواهند. قرار نيست که کاري صورت بدهد. مشکل ما مشکل حضرات مسلمان است نه روشنفکر. هنرمند مسلمان دست کم براي يک بار هم که شده بايد از لحاظ ذهني خودش را خالي کند. آن مميز بزرگ در درون انسان شرقي اجازه نمي­دهد که او مانور بدهد. پاکستان نويسنده ندارد. عراق ندارد، قطر، عربستان ندارد. مصر به جز نجيب محفوظ نويسنده ندارد. اما شاعر کم و بيش دارند. عالم شرق عالم اجمال است. ادبيات تفصيلي 100 سال سابقه دارد. ادبيات تفصيلي با مميز بزرگ درون نمي­سازد. پايبندي به اخلاق را برنمي­تابد. ما از درون دستمان بسته است. شما اگر به کسي مسلسل هم بدهي و او دستش و پايش بسته باشد چه فايده دارد؟ ما حتي آن­گاه که به عشق مجاز پرداخته­ايم از تفصيل اعراض کرده­ايم. چون در کلام منظوم به راحتي مي­شود از ماجرا عبور کرد. اگر همان داستان عاشقانه را بخواهي بنويسي بدون تفصيل نمي­شود. سنت ما اجمالي است. البته نمي­خواهم روي آنها مانور بدهم. بعد از انقلاب نهضت نيما و شعر ما بعد نيما فراموش شد. دوباره برگشتيم به قالب گذشته: غزل، قصيده، مثنوي و... آيا کسي ما را مجبور کرد؟ ما به اصل خود رجوع کرديم. سنت ما اجمالي است و ما ايراني­ها اهل اجماليم مگر اينکه دگرگون شويم که به زور هم نمي شود. مرحوم ابراهيمي در "سرودخوان جنگ" به شعر نزديک مي شود. بندبند مي­کند تا کار به تفصيل نرسد. زيبايي کار ايشان هم در اين است. اما سواي گزارش آيا مي­شود داستان اجمالي نوشت. حتي در ميني­مال هم امکان گريز از نفسانيت نيست. ما دنبال محال مي­گرديم. خواستيم سينما را مسلمان کنيم نشد. رمان را همچنين. شعر قالب دارد. کالبد دارد. اما رمان ندارد. نه مسلمان است نه يهودي است و نه مسيحي. اما هم مسلمان مي­شود هم يهودي و هم مسيحي. همه چيز مي­تواند باشد. موقع نوشتن نبايد مسلمان بود. بلکه بي­طرفي اصل است. نويسنده نبايد موضع داشته باشد تا بتواند موضع داشته باشد.