گزارش سخنرانی ارائه شده در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به همت بسیج دانشجویی دانشکده. اول دی.
اصل گزارش را به نقل از سایت خیمه در اینجا بخوانید.
سایت خیری خیمه. ظهر امروز به همت بسیج دانشجویی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، نشستی تحت عنوان «جمع گرایی ایرانی در عزاداری حسینی» با حضور دکتر محمدرضا جوادی یگانه برگزار شد.
جوادی یگانه صحبت هایش را با قیاس فردگرایی و جمع گرایی آغاز کرد و به مفهوم این دو واژه اشاره کرد. وی با تشریح نظریات تریاندیس درباره فردگرایی و جمع گرایی گفت: فردگرایی در ایران ریشه دارد و معنای آنکه می گویند ایرانیان اهل کار جمعی نیستند و علت عدم وجود احزاب در ایران از همین فرهنگ نشأت می گیرد.
دکتر جوادی یگانه از فردگرایی افراطی و نیز جمع گرایی احساسی انتقاد کرد و این دو را به موازات یکدیگر و با تاثیر منفی خواند. این مدرس دانشگاه اضافه کرد آنچه در ایران از فردگرایی و جمع گرایی سراغ داریم به فردگرایی افراطی یا خودمداری و نیز به جمع گرایی احساسی و غیرعقلانی یا همان قبیله گرایی نزدیک است.
جوادی یگانه با مثال طنزی در این باره گفت: در ایران اگر یک نفر باشد، تنهاست، اگر دو نفر باشند، حزب می زنند و اگر سه نفر شوند، انشعاب خواهند کرد. وی تشریح کرد خاص گرایی و پارتی بازی مفهومی از خودگرایی افراطی در کشورمان است و افزود: مفاهیمی نظیر همشهری بودن و فامیل بودن، به جمع گرایی احساسی نزدیک است.
این استاد جامعه شناس مثال گفته هایش را با عدم وجود یک تشکل جمعی میان ایرانیان خارج از کشور تکمیل کرد و گفت: این مسئله به دلیل فقدان روحیه کار جمعی در ایرانیان است.
جوادی یگانه حرف هایش را با مثالی از سطوح بالای جامعه مستند کرد و گفت: در سیستم دولتی نیز پارتی بازی رواج دارد و حتی با عوض شدن یک رئیس جمهور، فرد منتخب یک اتوبوس آدم همراه خود می آورد و می برد.
این استاد دانشگاه با ذکر این نکته که به هر حال ما ایرانیان به شدت خودمدار هستیم افزود: اما علی رغم این خودمداری شدید در جامعه ایران، که نمی توان منکر آن شد، در بحث عزاداری های ماه محرم، ما با پدیده دیگری مواجه هستیم که عملی است جمعی و مطلقا غیرفردی.
دکتر جوادی یگانه در توضیح گفته های خود، به جمعی بودن این پدیده در تمام سطوح جامعه اشاره کرد و گفت: در ایام محرم افراد با تغییر ظاهر چهره و پوشش شان، در خانه ها، محلات کوچک، محلات بزرگ و سطح شهر و کل کشور، هماهنگ و همزمان عزاداری می کنند و این مناسکی است جمعی که خبر از جمع گرایی ایرانیان در عزاداری های ماه محرم شان می دهد.
جوادی یگانه گفت: علی رغم خودمداری ایرانیان در کلیه امور زندگی، این پدیده با سایر رفتارهای جامعه ایران سازگار و قابل قیاس نیست.
این استاد جامعه شناسی، عزاداری ایرانیان را نمونه کامل یک عمل جمعی نامید و تشریح کرد: مختص نبودن این رفتار به گروه یا طبقه خاص، دربرگیری تمام سطوح جامعه، داشتن مکان و زمان مشخص برای عزاداری و آداب و شئون ویژه مراسم، از عناصر یک رفتار جمعی است که ایرانیان آن را در ایام محرم به خوبی و به مثبت ترین شکل پیاده می کنند. او این رفتار را رفتاری توسعه یافته خواند و گفت: هر چند ما ایرانیان به عنوان یک جامعه، رفتارهای ضدتوسعه بسیاری از خود نشان می دهیم اما، در برگزاری مراسم عزاداری محرم در همه سطوح رفتاری توسعه یافته داریم.
جوادی یگانه با اشاره به اینکه مراسم عزاداری محرم ایرانیان آداب روشنی دارد گفت: افراد زیادی در مکانی خاص گرد هم می آیند و به این آداب آگاهی دارند، موقعیت و جایگاه هر فرد در مراسم مشخص است و زمان سخنرانی و مداحی، سینه زنی و روضه خوانی نیز تعیین شده و هماهنگ است و این همان روحیه جمع گرایی است که در عزاداری ایرانیان علی رغم دیگر مواقع، دیده می شود.
وی گفت: ما در این بخش از جمع گرایی بسیار منظم هستیم و به مراسم «نخل برداری» ایام محرم در یزد اشاره کرد و افزود: این مراسم به شدت منظم است؛ افرادی که قرار است زیر نخل را بگیرند، مشخص و از پیش تعیین شده و ثابت هستند، فردی که هدایت نخل را به عهده دارد معین و این سنت را به ارث برده است و کسانی که قرار است سخنرانی کرده یا مداحی کنند نیز قبل از مراسم تعیین شده اند و مکان و زمان سخنرانی شان، مشخص است.
این مدرس دانشگاه با تأکید برآنکه، ما بر عکس تمام جنبه های دیگر رفتار ایرانیان، در عزاداری ایام محرم، رفتار جمعی درستی داریم گفت: در سوگواری محرم جمع گرایی مثبتی وجود دارد که شکل احساسی و قبیله گرایی ندارد به طوری که این روح جمعی، آنقدر قوی بوده است که هر تلاشی برای تغییر آن موثر نبوده و جواب نداده است.
جوادی یگانه با تمرکز ویژه بر قمه زنی به عنوان یک رفتار غیرقانونی، تصریح کرد: هر چند به گمان من نیز این شیوه عزاداری نادرست است اما تلاشی که برای حذف آن صورت گرفت، غلط بوده و تاثیر نداشته است.
وی با توضیح اینکه ایرانیان هر سال مراسم عزاداری محرم را به شیوه خود بازتولید کرده و زنده نگه می دارند از دخالت سیستم، با اعمال فشار و زور از جانب نیروی انتظامی، پلیس و دولت انتقاد کرد و آن را روشی نامناسب و غلطنامید و افزود: رفتارهایی که اخیرا برای تغییر دادن سنت های عزاداری در کشورمان، نظیر حذف تمثال و قمه زدن، صورت گرفته است، به دلیل دخالت سیستم، منجر به اصلاح آن نشده و نخواهد شد.
یگانه گفت: شکی نیست که عزاداری محرم بی نقص نیست و اشکالاتی بر آن وارد است اما خطا اینجاست که ما تنها بر روی این نقایص و نکات منفی تمرکز کرده و به آسیب شناسی آن می پردازیم و هرگز به عنوان یک شاهد صرف به نکات مثبت آن نظیر روحیه جمع گرایی شکل گرفته در عزاداری ها نپرداخته ایم.
این استاد جامعه شناسی به سی دی توزیع شده در کشور که به تعداد بسیار زیادی در اختیار هیئات مذهبی قرار گرفته است اشاره کرد و گفت در این سی دی به طرح شبهات و نقایص موجوددر عزاداری ها پرداخته شده است. وی با انتقاد از این نوع نگاه گفت: بهتر است به جای آنکه مانع از پخش ترانه هایی که مبتذل خوانده می شوند یا تمثال هایی که چاپ آنها را جرم تلقی کرده اند، بشویم، به تولید ترانه و شعر های خوب و چاپ پوستر های مناسب و طراحی آنها بپردازیم.
جوادی یگانه با یادآوری آنکه امام خمینی(ره) نیز در سال ۴۲و ۵۷ با بهره گیری از عزاداری های حسینی، مردم را پله پله به انقلاب دعوت کرد تا سرانجام در راهپیمایی های عاشورا و تاسوعای سال ۵۷ روح انقلاب شکل بگیرد گفت: جمله «همین محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است» را امام با اشاره به همین محرم و صفری که نقص هم دارد و همین عزاداری ها گفته اند.
این مدرس دانشگاه به حج که بزرگترین اجتماع انسانی است، از دو زاویه پرداخت. وی گفت: می شود حضور سه میلیون نفر در مکانی واحد را با این دید نگاه کرد که مقداری زباله نیز تولید می شود و آلودگی افزایش پیدا خواهد کرد و نیزمی شود از زاویه دیگر به عنوان یک رفتار جمعی باشکوه، هماهنگ ومنظم به آن نگاه کرد.
دکتر جوادی یگانه مثال حج را به دو نوع نگاهی که از عزاداری های محرم در کشورمان وجود دارد گره زد و گفت: می توانعزاداری ها محرم را یک رفتار جمعی مثبت قلمداد کرد و نیز می توان آن را با نقایص و شبهات بسیار طرح و به آن انتقاد کرد.
این استاد جامعه شناس گفت آنچه هم اکنون برای اصلاح کردن برخی سنت های عزاداری در کشورمان در حال اجراست نادرست و غلط است و نباید سیستم و حکومت در تغییر دادن و اصلاح سنت ها دخالت کند. وی تشریح کرد که به منظور تغییر دادن و اصلاح آنچه غلط است نیروی های ارشادی و انتظامی نمی بایست وارد شوند بلکه دستکاری سنت، می بایست از طریق مرجعیت و نهادهای دینی نظیر مراجع، علما و مداحان صورت گیرد. در عین آنکه نباید نقایص و نکات منفی موجود در عزاداری های را پررنگ کرد.
جوادی یگانه با تأکید بر اینکه زندگی مردم را باید از حکومت جدا کرد، گفت: البته جایگاه مرجعیت در این مقوله دو بخشی است و برای دستکاری سنت ها،نهادهای دینی باید وارد عمل شوند.
جوادی یگانه هر چند خود به سنت قمه زنی اعتقاد ندارد و آن را غلط می داند اما دخالت نیروی انتظامی برای جلوگیری از عزاداری سنتی مردم را نادرست خواند و گفت می توان از این سنت به شیوه ای که کم ضررتر است استفاده کرد و آن را اصلاح نمود. وی در این باره توضیح داد که این گونه مسائل می بایست در حضور فقیه و مراجع طرح شده و مراجع را با نقطه نظرات این چنینی آشنا کرد.
دکتر جوادی یگانه با طرح این پرسش که چرا این روحیه جمع گرایی در سایر بخش های زندگی ایرانیان دیده نمی شود، گفت: به نظر می رسد در سایر امور نفعی است که افراد نگران دست نیافتن به آن هستند در حالی که در عزاداری ها نفعی در کار نیست و افراد با خلوص کامل در عزاداری ها وارد می شوند؛ ضمن آنکه در عزاداری ها همه چیز سنتی است و عناصر مدرن که زندگی امروزه بشر را احاطه کرده اند در آن دخالتی ندارد؛ لذا ایرانیان تنها در مقوله عزاداری محرم جمع گرایی مثبت از خود نشان می دهند.
یگانه در پایان سخنانش مجددا متذکر شد که حکومت صلاحیت دخالت و دستکاری در سنت ها را ندارد و این مهم می بایست بر عهده نهاد های دینی و مرجعیت گذاشته شود. وی دخالت نیروی انتظامی را در این امور، نادرست دانست و گفت، باید به خاطر بسپاریم که افراد پلیس نیز، از همین مردم و با همین علایق هستند.
دکتر جوادی یگانه از گسترش سنت و نهاد دین در دوره آیت الله بروجردی سخن گفت و افزود: روحانیت همیشه بی حفاظ است و با مردم فاصله ای ندارد اما پلیس در همه تاریخ با مردم فاصله و حفاظ داشته است، لذا برای اصلاح امور دینی باید روحانیت دخالت کند، نه حکومت.
محمدرضا جوادی یگانه با ابراز تاسف از عدم وجود روحیه جمع گرایی در میان ایرانیان، گفت: من ادعا نمی کنم که سنت ما بدون نقص و کاملا درست است اما آنقدری که جاهای دیگر نقص هست در سنت مان نیست.