جوادی یگانه، محمدرضا و آرمین امیر و سحر فائقی (1392) «نگاهی به خود-شرق شناسی در ایران مدرن: سیدمحمدعلی جمالزاده» سومین کنفرانس بین المللی تفکر اجتماعی و جامعه در خاورمیانه و شمال آفریقا. انجمن جامعه شناسی ایران و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. تهران. 20 و 21 آذر 1392. (صفحه کنفرانس در سایت انجمن جامعه شناسی ایران: اینجا)
نگاهی به خود-شرق شناسی در ایران مدرن: سید محمدعلی جمالزاده
محمدرضا جوادی یگانه
آرمین امیر
دانشجوی دکتری جامعهشناسی نظری و فرهنگی، دانشگاه تهران
amir.sociologist@yahoo.com
سحر فائقی
دانشجوی دکتری جامعهشناسی فرهنگی، دانشگاه علوم و تحقیقات تهران
چکیده
سید محمدعلی جمالزاده را یکی از سه بنیانگذار اصلی ادبیات داستانی معاصر فارسی میدانند. با این حال، شهرت او تنها در میان علاقمندان به ادبیات و تاریخ ادبیات نیست. بخشی از شهرت وی مدیون کتابی است که در سال 1345 از او چاپ شده، به نام «خلقیات ما ایرانیان». در این کتاب جمالزاده پا را از دایرۀ نویسندگی ادبی بیرون گذاشته و به عنوان یک طبیب در پی شناخت درد جامعۀ ایران است، دردی که مانع ترقی و علتالعلل عقبماندگی ما بوده است. درد یا همان عامل بیماری، فسادی است به نام خلقیات ما ایرانیان؛ یعنی ما به دلیل برخی خلقیات و روحیاتمان است که پیشرفت نمیکنیم و اولین قدم در راه ترقی و سعادت، تغییر خلق و خویمان است. آنچه جمالزاده از آن به خلقیات تعبیر کرده، به گفتۀ خودش، معادل کاراکتر در زبان انگلیسی است؛ یعنی شخصیت. پس خلقیات ایرانیانِ جمالزاده همان است که در ادبیات علوم انسانی از آن به منش ملی (National Character) تعبیر میشود.
اما این فقط یک سوی ماجراست. پرسش ما این است که چه چیز به جمالزاده اجازه میدهد که خلقیاتی، غالباً منفی و گاهی به شدت تحقیرکننده و غالباً از زبان خارجیها و با مرجعیت تشخیص آنها، را چنین بیپروا به ایرانیان نسبت دهد یا از قول دیگران نقل کند. پاسخ را ادوارد سعید در اختیارمان قرار داده: خودشرقشناسی یا خودشرقیکردن. سعید با انتشار کتاب شرقشناسی در اواخر دهۀ 1970 موج جدیدی در مطالعات پسااستعماری ایجاد کرد و بر این باور است که شرقشناسی نه فقط یک رشتۀ علمی، بلکه همچنین گفتمانی زمینهساز و تسهیلگر استعمار شرق و همچنین بهکلی ایجاد کنندۀ شرق است. از نظر سعید آنچه شرقشناسی دربارۀ شرق میگوید هیچ ارتباطی با شرق واقعی ندارد، بلکه ساختۀ تصورات شرقشناسانی است که اروپامحوری حاکم بر تفکر آنها، منفعتی استعماری در توسعۀ دانش شرقشناسی داشته است. و اما خودشرقشناسی یا خودشرقیکردن عبارت است از همکاری اندیشمندان شرقی در پروژۀ شرقشناسی.
بنابراین، هدف این مقاله عبارت است از محک زدن کتاب خلقیات ما ایرانیان با مشخصههای شرقشناسی و خودشرقشناسی. در طی مقاله خواهیم دید کتاب مهم، پرخواننده و پرارجاع جمالزاده را میتوان نمونهای از کار خودشرقشناسانه محسوب کرد.