گرايش به رمان هاي عامه پسند در ايران
متن مقاله ارائه شده در سمینار جهت گیری های تازه در علوم انسانی. لس آنجلس
تاريخ : سوم مرداد 1389 ساعت 17:17   کد : 370

جوادی یگانه، محمدرضا (1389) «گرایش به رمان های عامه پسند در ایران». هشتمین کنفرانس بین الملی جهت گیری های تازه در علوم انسانی. دانشگاه کالیفرنیا (UCLA)، لس آنجلس. آمریکا. 29 ژوئن تا 2 ژوییه 2010.
سایت همایش را در اینجا ببینید و متن انگلیسی مقاله را در اینجا.



متن مقاله ارائه شده به کنفرانس جهت گیری های تازه در علوم انسانی

گرايش به رمان هاي عامه پسند در ايران



چکيده:
آمار نشر کتاب در حوزه ادبيات داستاني در دهه اخير در ايران نشان مي دهد که بيشترين ميزان چاپ کتاب و تجديد چاپ آن، و نيز ژانر مسلط، رمان هاي عامه پسند است. در باب ادبيات عامه پسند مباحث متعارضي وجود دارد، مکتب فرانکفورتي ها آن را بخشي از صنعت کتاب و آگاهي کاذب و ايدئولوژي دروغيني مي دانند که توسط طبقه حاکم ايجاد شده و قصد دارد تصويري غيرواقعي و زيبا از جامعه ارائه کند و لذا کارکردي تخديري دارد. نظريات مطالعات فرهنگي معتقدند که ادبيات عامه پسند و اقبال به آن نوعي مقاومت نرم و زنانه در برابر فرهنگ حاکم است و تلاش دارد تا به خوانندگان آن فضايي براي کنار زدن زندگي روزمره ارائه کند و لذا کارکرد مثبت دارد؛ با توجه به اينکه بر اساس آمار، اکثريت خوانندگان و نويسندگان اين آثار را زنان تشکيل مي دهد. اما با توجه به گسترش فعاليت هاي زنان از منظر دفاع از حقوق زنان (در چارچوب آموزه هاي اسلامي) و نيز از منظر فمينيستي، رواج ادبيات عامه پسند نگران کننده است. اين مقاله قصد دارد دلايل اجتماعي گسترش ادبيات عامه پسند در ايران را بر اساس نظريه انتقادي بررسي نمايد. سياست هاي نظارتي سخت گيرانه دولت در حوزه ادبيات، شدت يافتن مشکلات اقتصادي، ضعف عمومي در حوزه ادبيات و داستان نويسي در ايران، و نيز تمايل بيشتر زنان به خواندن، از جمله مهمترين اين دلايل است.

کليدواژه: ادبيات عامه پسند، رمان، نظريه انتقادي، مطالعات فرهنگي، سياست فرهنگي در ايران

تعریف رمان عامه پسند

می توان میان رمان های(novels) نخبه و تخصصی، رمان های جدی و رمان های عامهOپسند تمایز گذاشت. اما تمایز اساسی میان عامه پسند و والا (high)(شامل جدی و نخبه) است. از واژه عامه پسند ( popular ) تعاريف متعددي در دست است. اما شايد بهتر باشد براي تعريف عامه پسند از ويژگي هاي آن استفاده کنيم . از آنجا که در ايران ما عمدتا شاهد تاليف رمان عامه پسند عاشقانه هستيم، فقط به ويژگي ها ي رمان هاي عامه پسند عاشقانه اشاره ميکنيم .

- مضامين آنها دروني ، احساسي - خانوادگي است . يعني حول زندگي خانوادگي افراد به خصوص زنان وافراد خانواده ي آن ها ميگردد .

- جهان بيني ساده: خير و شر مطلق . شخصيت ها يا خوب هستند يا بد . شخصيت خاکستري همانطور که در دنياي واقعي وجود دارد، در اين داستان ها کمتر به چشم مي خورد .

- در اين قبيل داستان ها محوريت اصلي با فرد است نه جمع.

- حوادث پي در پي، بر پایه شانس و گاه غيرطبيعي.

- حل اين قبيل تضاد ها و حوادث عمدتا به کمک عناصر متافيزيکي است : دست سرنوشت .

- شخصيت پردازي ها اغلب ساده هستند، دو شخصيت اصلي داستان شايد کاملا توصيف شوند اما ساير شخصيت ها نه. همچنین شخصيت ها فاقد عمق احساسي هستند.

- سادگي جملات، مضامين و واژگان: چون اغلب مخاطبين اين آثار توده مردم هستند، بنابراين زبان به کار برده شده نيز ساده است . همچنين زبان و ادبيات تمام شخصيت ها يکي است.

- استفاده مکرر از کليشه ها در تمامي عناصر: داستان ها، شخصيت ها، پايان هاي خوب و رويايي، و حتي طرح هاي روي جلد.

نظریه های ادبیات عامه پسند

در باب ادبیات عامه پسند مباحث متعارضی وجود دارد، مکتب فرانکفورتی ها آن را بخشی از صنعت کتاب و آگاهی کاذب و ایدئولوژی دروغینی می دانند که توسط طبقه حاکم ایجاد شده و قصد دارد تصویری غیرواقعی و زیبا از جامعه ارائه کند و لذا کارکردی تخدیری دارد. ادبیات عامه پسند از سوی نظام حاکم ترویج می شود و همچنین تصویری کاذب از زندگی آرمانی ارائه می کند، تصویری که در آن مردان، شجاع، ثروتمند و فداکار هستند و زنان، زیبا، دارای عزت نفس و به دنبال زندگی خانوادگی هستند. ادبیات عامه پسند، احساسی از خواندن در افراد ایجاد می کند بی آن نگرش های والا را در آنها بپروراند. مخاطب، توده اي منفعل است که به راحتي تحت تاثیر رسانه ها قرار ميگيرد.

رويکرد تحليل دريافت نیز تمرکز خود را بر شيوه معنادهي مخاطبين از متن قرار داده اند. در اين نظريه متون فاقد معناي ثابت ، دقيق و ذاتي هستند بلکه در جريان خواندن توليد ميشود. زنان با خواندن اين کتاب ها حداقل در زماني کوتاه مي توانند کسي ديگر باشند و در دنيايي ديگر زندگي کنند . آنها در پايان اين رمان ها به اين احساس اطمينان ميرسند که مرد و ازدواج دو چيز واقعا خوب هستند . ردوی معتقد است خواندن اين کتاب ها نوعي اعتراض از راه خيال پردازي و حاکي از اشتياق براي دنيايي بهتر است. او به مسئله فرار مخاطبين رمان هاي زنانه ميپردازد و می گوید اين فرار به مخاطبين اجازه ميدهد تا واقعيت زندگي اجتماعي خود يعني بازي کردن نقش خانه دار را در مناسبات مردسالارانه به خوبي تحمل نمايند.

در مقابل نظریات مطالعات فرهنگی معتقدند که ادبیات عامه پسند و اقبال به آن، نوعی مقاومت نرم در برابر فرهنگ حاکم است و تلاش دارد تا به خوانندگان آن فضایی برای کنار زدن زندگی روزمره ارائه کند. اما مطالعات فرهنگی با عطف توجه به فرهنگ عامه و توجه خاص بر بخش های غیرتخدیری این ادبیات، معتقد است که این رمان ها در هر حال فهمی از جامعه بدست می دهد، نوعی کارکرد آموزشی دارد، وسیله ای برای گذران اوقات فراغت است، و در نوعی بازسازی دنیای رویایی در ذهن خواننده است. همچنین می تواند شروع خوبی برای ایجاد علاقه و عادت به خواندن رمان باشد.

وضعیت مطالعه رمان در ایران

بر اساس اطلاعات خانه کتاب ایران در باره رمان های ادبی بیش از 10 چاپ در سال های 1371 تا 1385: از ده کتاب پرفروش، نه تا عامه پسند است و از مجموع 449 چاپ کتاب های پرفروش در این دوره، 118 چاپ آن رمان های والا است. پرفروش ترین کتاب که عامه پسند است با 38 چاپ و بعد از آن 22 چاپ باز هم دو کتاب عامه پسند است و اولین رمان والا تنها 16 بار چاپ شده است.

تیراژ رمانOها و مجموعه داستانOهاى جدى بهOطور متوسط هزار و سيصد و پنجاه (1300) جلد است. اما تیراژ رمان های عامه پسند بیش از 2500 نسخه، در باره نویسندگان مشهور بیش از 5000 نسخه و گاه تا 18000 نسخه برای هر چاپ بوده است.

البته کتاب های عامه پسند در ایران محدود به رمان نیست. کتاب های عامه پسند مذهبی، روانشناختی و کتاب های خودیار، و کتاب های کمک آموزشی، در کنار رمان های عامه پسند، اکثریت بازار نشر ایران را بر عهده دارند.

تبیین علل رشد کتاب های عامه پسند

آثار عامه پسند در همه جای جهان، رواج دارند. دلایل متعددی در باب ظهور و گسترش ادبیات عامه پسند در ایران وجود دارد: فراغت به همراه گسترش سواد و نیز افزایش عمومی رفاه و گسترش مشاهده تلویزیون از جمله عواملی هستند که بر اساس مکتب دریافت و مطالعات فرهنگی می تواند علت های افزایش رمان عامه پسند در ایران باشد. همچنین افزایش خواست عمومی زنان برای بهبود وضعیت شان می تواند از طریق نوعی مقاومت نرم با قرائت رمان عامه پسند (با مضمون عاشقانه و نه جنسی آن) برآورده شود.

یان انگ در باره ادبیات عامه پسند در جهان سوم معتقد است که این ادبیات از سه سو در معرض حمله است: ادبیات روشنفکری، ادبیات رسمی حکومت و ادبیات عامه پسند وارداتی. در ادامه این متن ما تلاش داریم تا تاثیر تعارضات میان ادبیات روشنفکری و ادبیات رسمی حکومت بر رشد ادبیات عامه پسند را نشان دهیم.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1979، دو دسته اساسی در سیاستگذاری فرهنگی در ایران حاکم بوده اند: یکی اصولگرایان و دیگری اصلاح طلبان. اصولگریان معتقد به سیاست های ارشادی برای ترویج اصول انقلاب اسلامی هستند که برگرفته از آموزه های اسلامی است. بر همین اساس، با ترویج موسیقی، رقص، نمایش اندام و موی زنان، و همچنین بیان احساسات و روابط میان زن و مرد در سینما، تئاتر و رمان مخالف هستند. اما اصلاح طلبان، معتقد به تساهل و مدارای با هنرمندان و نویسندگان هستند و تلاش دارند تا آنها را با مدارا جذب نمایند، یا آنها را هم همانگونه که هستند، پذیرند ، و الگوی چندصدایی در جامعه و بویژه جامعه ادبی و هنری را پذیرفته اند.

اختلاف اساسی میان اصولگرایان و اصلاح طلبان در حوزه هنر و ادبیات، در میزان پذیرش و تحمل تفکر، ادب و هنری است که در جامعه ایران به آن «مخالف» گفته می شود. یعنی آن بخش از جامعه ادبی و هنری ایران که معیارهای اساسی حاکم بر جمهوری اسلامی (شامل رعایت محدودیت های شرعی در ارتباط با جنس مخالف، پوشش و صرف مشروبات الکلی، و نیز حاکمیت قواعد دینی بر جامعه) را نپذیرفته اند. این گروه تقریبا در تمام سال های پس از انقلاب، هرگز انعطافی نشان نداده اند و اقبالی به حکومت دینی نداشته اند. در سال هایی که اصلاح طلبان حاکم بوده اند، تنها از مدارای آنها استفاده کرده و امکانات بیشتری برای بیان نظر، ادب و هنر خود یافته اند. اما در دوره های حاکمیت اصولگرایان با محدودیت های فراوان روبرو بوده اند.

هرچند غلبه اصلی در هر دو جریان (رسمی و روشنفکری) با افراد و گروه هایی است که چندان طرف مقابل را تحمل نمی کنند. لذا حوزه ادبیات به سمت نوعی دو قطبی شدن پیش می رود. این وضعیت بویژه با امکانات موجود در فضای سایبر تشدید شده است. با توجه به مشکل نبود دیالوگ، و شدت ممیزی در حوزه ادبیات، اکنون راه های دیگری برای انتشار وجود دارد. کم بودن تیراژ آثار ادبی والا، کم شدن ارتباط ادبیات والا با جامعه، و نیز فقدان سودآوری در نگارش و چاپ رمان والا باعث شده تا ادبیات از مخاطبان عمومی به سمت مخاطب خاص روی بیاورد.

اهالی ادبیات والای مخالف، با صرف نظر کردن از سود مادی و چشمداشت به شهرت و سایر منافع ادبی، اکنون بیشتر به فضاهای دیگری روی آورده اند: کلاس های خصوصی آموزش قصه نویسی؛ سایت های فراوان برای معرفی، انتشار و نقد آثار ادبی (حتی یک سایت اخیرا به آثار فاقد مجوز اختصاص یافته است)، و رشد چشمگیر وبلاگ نویسی در ایران.

از آنجا که ادبیات مخالف در ایران، اکنون ابزاری برای تغییر حکومت در ایران محسوب می شود، منافع غیرمادی آن بیشتر شده است: امکان مهاجرت و دریافت بورس تحصیلی، معرفی در شبکه های پربیننده ماهواره ای خارج از ایران و سایت های خارجی. این وضعیت باعث شده تا از یک طرف ادبیات جدي مخالف از سوی حکومت خطرناک تلقی شود و در مواجهه با آن احتیاط بیشتری شود و از طرف دیگر، نویسندگان مخالف به سرعت مشهور شوند و برآورد نادرستی از میزان اعتبار اثر خود در میان مردم داشته باشند. هر دو طرف این ماجرا، به ادبیات والا در ایران لطمه جدی وارد ساخته است.

بدین صورت فضای ادبی ایران بتدریج از آثار ادبی والا مخالف تهی شده است و آثار ادبی موافق نیز از طرف اهالی ادبیات مخالف مورد بی توجهی قرار گرفته است. تمایل مسئولان وزارت فرهنگ برای افزایش در میزان نشر کتاب و نیز گسترش نشر کتاب های ادبیات داستانی، و نیز فقدان جریان منظم نقدی که عامه کتابخوان را از سطح کتاب عامه پسند به سمت رمان های والا سوق دهد، همچنین عدم تبلیغ و ترویج رمان های والا در صدا و سیما باعث شده تا رمان عامه پسند بیشتر در منظر و مرآی جامعه قرار گیرد. همچنین صنعت نشر کتاب در ایران برای بقای خود ناگریز از چاپ کتاب در حوزه ادبیات داستانی است و در غیاب کتاب های والا و مخاطبین این کتاب، ناگزیر از توجه به کتاب عامه پسند است.

همچنین مخالفت های جدی بخش های دینی تر جامعه با آثار ادبی باعث شده تا مسئولان وزارت فرهنگ با دقت و احتیاط بیشتری و با صرف زمان بیشتری آثار ادبی را کنترل کنند. اما آثار عامه پسند، محافظه کارانه، نه بیانی از روابط جنسی دارد و نه رفتارهایی را ترویج می کند که نظم موجود در جامعه را به خطر بیندازد. لذا به سرعت مجوز نشر می گیرند.

در نتیجه تعارض های جدی میان ادبیات روشنفکری و ادبیات رسمی به گسترش آثار ادبی عامه پسند منجر می شود. بعلاوه نگاه منفی به ادبیات عامه پسند باعث شده تا در باره این آثار سکوت شود. لذا تقریبا هیچ سیاستگذاری در باره محتوا، تیراژ، قطع، زمان نشر و... در باره این آثار انجام نمی شود و تقریبا تمام سیاست های نشر آن به ذائقه مخاطب و بازار کتاب عامه پسند وانهاده شده است.

ضعف آثار ادبی جدی

مساله اساسی ادبیات در ایران، ضعف محتوایی آثار ادبی جدی است. امروزه در جهان، حوزه های تازه و نگاه های تازه در ادبیات مطرح شده است؛ از فضای جادویی آمریکای لاتین تا هند و آفریقای جنوبی و لبنان و ترکیه. این فضاهای تازه، دریچه های تازه ای را بر روی تخیل ادبی برای شناخت طبیعت انسانی می گشایند. از این روست که ادبیات به حوزه های پیرامونی و ناشناخته بیشتر اقبال نشان می دهد تا حوزه های تکراری.

اما در ادبیات جدی در ایران، بجز چند حوزه معدود، ایده ها و سبک نگارش، کماکان تکرار ادبیات رایج در جهان است. امروزه ادبیات پست مدرن به تقلید از داستان های برایتیگان و بارتلمی در ایران موجود است. ادبیات زنانه متاثر از جریان های گوناگون فمینیسم وجود دارد. رمان های ارائه شده در سال های اخیر، آنقدر با مضامین مشابه، تکرار شده که برگزارکنندگان جوایز غیردولتی در ایران نیز از آن گلایه دارند و پایین آمدن سطح ادبیات در ایران را یکی از عللی عنوان کرده اند که باعث شده برخی از این جوایز و در برخی سالها، دو سالانه برگزار شوند.

در بیانیه هیئت داوران دوره هشتم جایزه ادبی گلشیری (1378) چنین آمده است: «.. (دلایل زیر باعث شده تا ) داوران اين دوره به این نتیجه برسند که از اعلام برنده (يا برندگانی) خودداری ورزند:

ʗ شدت­گيری سانسور و خودسانسوری؛

ʗ رواج بيش از پيش سازوکارهايی که بازار کتاب را مملو از آثار متوسط و نازل کرده است و فقط به کارِ پر و پیمان کردن آمارهای رسمی انتشار در حوزۀ ادبیات داستانی می­آید؛

ʗ نبودنِ زمينه­هايی برای انتشار نقد ادبی جدی؛

ʗ ممانعت از چاپ مجدد آثاری که پیشتر و گاه در همان سال مجوز انتشار گرفته­اند.»

البته پژوهش ها در باره موضوعات رمان های برگزیده سال های اخیر، نشان می دهد که تفاوت جدی میان نویسندگان رمان های جدی و عامه پسند وجود ندارد و تفاوت اصلی در سبک و طرح داستان است و نیز در برچسبی که به اثر به عنوان یک اثر جدی می خورد با نشر آن توسط یک ناشر معتبر و با روی جلد مناسب.

برخی صاحب نظران نیز، آثار اخیر (بویژه آثار نویسندگان زن) در ادبیات جدی ایران را «ادبيات فراغت» ميNخوانند: در اين ادبيات از نگرش تلخ، استعلايي و پرخاشNجويانه خبري نيست و برداشتی تاييد آميز از جهان و تداوم و تکرار زندگي روزمره رو به رو دارد. شخصيتNهاي آثار ادبيات فراغت، همان انسانNهاي متعارف و محافظهN کار زندگي روزمره هستند. در این کتاب ها، حوادث اصلي همان حوادث تکراري زندگي روزمره هستند. در اين زندگي نيز مرگ و زايش، عشق و جدايي، رهايي و انقياد اتفاق ميNافتند؛ ولي نويسنده هيچ بُعد يا وجهي فلسفي بدانNها نميNبخشد. سوال در مورد آنها، چه در کليّت رمان و چه در ذهن شخصيتNهاي رمان شکل نميNگيرد. حوادث در همان حد روزمرگي و گاه بيهودگي خود باقي ميNمانند و به حد و حدود حوادثي سرنوشتNساز ارتقاء پيدا نميNکنند.

این ادبیات از سه منظر ادبیات فراغت هستند: هم برای گذران اوقات فراغت (زمان های استراحت) نوشته شده اند، هم مسائل جدی و مهم زندگی را بررسی نمی کنند و تنها به جزییات متعارف زندگی بهنجار جوامع مدرن می پردازند، و هم نویسنده در قالب سبک های رایج به نگارش می پردازد و از تجربه تازه می پرهیزد.

حوزه های تازه در ادبیات ایران

اما فارغ از تعارض ها و اختلافات، ادبیات ایران در حوزه ای دیگر در حال شکوفایی است.

اما در ادبیات معاصر ایران، ادبیات جنگ، مخاطب بسیار دارد. این حوزه که تاکنون دوره های و سبک های متعددی را پشت سر گذاشته، اکنون با تعادلی میان روایت، مخاطب و عرضه کنندگان از رمان به سمت بیان تفصیلی خاطرات ویراستاری شده منتقل شده است. البته خاطراتی در ایران مخاطب فراوان پیدا کرده اند که بیرون از حوزه رسمی و دولتی (و روایت رسمی از جنگ) هستند، البته با روایت رسمی در تعارض نیستند و تنها با آن تفاوت دارند. یکی از پرفروش ترین این کتاب ها، خاطرات مبارزی است که پیش از پیروزی انقلاب، شکنجه شده و پس از پیروزی، کار در حکومت را رها کرده و در بازار کار می کند. دیگری خاطرات فرمانده گردانی است که سالها در محاق بوده و امسال خاطراتش منتشر شده است، یا فرمانده شهیدی که خاطراتش توسط یک فرد عادی (و نه یک موسسه دولتی) منتشر شده و به تیراژ 237.000 نسخه رسیده است. اما پرفروش ترین کتاب در زمینه ادبیات داستانی در ایران خاطرات دختر هفده ساله ای است که در جریان محاصره خرمشهر در آغاز حمله عراق به ایران، در شهر نیمه ویران ناگزیر از کفن و دفن جنازه زنان کشته شده می شود. این کتاب در فاصله یک و نیم سالی که از انتشار آن می گذرد، بیش از 300.000 نسخه فروش داشته است.

مخطبان این رمان ها، معمولا هیچ ارتباطی با رمان های جدی و نخبه برقرار نمی کنند و تنها به مطالعه تخصصی یا مذهبی خود می پردازند. جریان اخیر، ژانر تازه و به تبع، مخاطب تازه ای را در ادبیات ایران ایجاد کرده که در میانه ادبیات عامه پسند و رمان های جدی قرار دارد. یعنی بیشتر به مردم معمولی شباهت دارند.

حوزه ادبیات جنگ (و مخصوصا خاطرات جنگ)، آن بخشی از ادبیات ایران است که قابلیت جهانی شدن دارد. جنگ ایران بر علیه تجاوز عراق، نه مانند ادبیات جنگ آمریکا برای جنگ جهانی دوم است که به کمک کشورهای دیگر در خارج از آمریکا رفت و نه مانند کشورهای اروپایی، که دشمن را در سرتاسر خاک خود می دیدند. این تجربه که با عرفان شیعی و روح ایرانی پیوند خورده است، در ادبیات جنگ دنیا کمتر مشابه دارد و می تواند تجربه تازه ای از طبیعت بشری و گستردگی روح آن را به ادبیات جهان هدیه کند.