57 خواني. بحران اشاعه در منابع پيرامون انقلاب اسلامي
منتشر شده در شماره 38 همشهری ماه
تاريخ : بيستم و هفتم بهمن 1388 ساعت 13:22   کد : 334

منتشر شده در: همشهری ماه. شماره ۳۸. بهمن ۱۳۸۸. صص ۷-۸

ارزیابی انتقادی تاریخ معاصر ایران-1

بحران اشاعه در منابع پیرامون انقلاب اسلامی

محمدرضا جوادی یگانه

الف) اگر به نمایشگاه کتاب یا نمایشگاه های فصلی مراجعه کرده باشید، می بینید که چقدر کتاب در سال های پس از انقلاب اسلامی (در باره انقلاب و جنگ) تولید شده است، و چه هزینه هایی که بابت آن صرف شده است، و چه کتاب های خوبی. انواع تاریخ های شفاهی انقلاب، روزشمار چندین جلدی جنگ، دائره العمارف ها و دانشنامه های گوناگون، ترجمه های فراوان از ادبیات مرتبط با انقلاب و جنگ، متن مقالات همایش های متعدد در باره انقلاب و جنگ، و بالاخره حجم عظیم پژوهش های انجام شده.

اما این ادبیات عظیم، هنوز نیازهای فرهنگی انقلاب را تامین نکرده است و هر که می آید، عمارتی نو می سازد و بنیان پژوهش های نوینی را می گذارد، و آنچه در دوره های پیش از آن تولید شده، تنها در حافظه مجری و (شاید) سفارش دهنده، و در قفسه های قفل دار بایگانی ها می ماند و دست هیچ کس به آن نمی رسد.

یک دلیل همه چرخش های فرهنگی و بنا گذاشتن صورت های جدید تحقیق، در این است که انقلاب اسلامی هنوز نظریه فرهنگی مناسب خود را نیافته است، ولی این فرض که هر چه پیش از ما انجام شده، همه بی مبنا بوده و ما از «ابتدا» شروع کنیم، فرض نادرستی است.

رابرت مرتون یکی از پیش نیازهای نظریه کلان را تولید حجم قابل توجهی از نظریات برد متوسط می داند. «نظریه فرهنگی انقلاب اسلامی» نیز، به یکباره و توسط یک نفر ارائه نمی شود، بلکه نظریه های متعددی توسط افراد گوناگون و در ظرف زمانی چند ساله باید موجود باشد، تا بالاخره مردی از غیب پیدا شود و آن نظریه را ارائه کند، ولی او هم باید نیم نگاهی به همه آن نظریه ها و تلاش های قبلی داشته باشد.

ب) اما این اطلاعات قدیمی کجاست و چگونه می توان به آن دسترسی داشت و حتی چگونه می توان دانست که کجا، چه اطلاعاتی تولید شده است؟ در حال حاضر و برای ادبیات انقلاب و جنگ، پاسخ تمامی این سئوال ها منفی است. هیچ نهاد بالادستی ای برای همگون کردن و ارائه این اطلاعات ونظارت بر آنها وجود ندارد و انبوهی از دوباره کاری ها در این عرصه موجود است

و مهمتر از آن، حجم بالای پژوهش ها و تالیفاتی وجود دارد که برای آن هزینه فراوانی شده و ارزش نظری یا ادبی چندانی ندارد و تنها به کار گزارش دادن به مقامات آمده و اکنون دیگر کارکرد خود را از دست داده است.

سری کاری در تولید کتاب، و نشر مداوم کتاب هایی که بسیار شکیل هستند و قالب رایج کتاب را نیز دارند و همه مرتبط با انقلاب و جنگ هستند، باعث عوام زدگی در منابع انقلاب شده است و نگرش مخاطب به آن نگرشی چندان مثبت نیست. این مساله با سیاست زدگی موجود در این آثار تشدید می شود. سیاست های رسمی خرید کتاب برای کتابخانه های عمومی نیز عموما کتاب های متعلق به یک جریان سیاسی را (که دولت در هر زمان آن را نمایندگی می کند)، انتخاب می کند.

ج) اما در هر زمان و با هر شیوه ارائه، یک بخش از اطلاعات همواره می تواند مورد استفاده باشد. بخش اعظم آنچه در باره انقلاب و جنگ می تواند مورد استفاده قرار گیرد و انحصار آن در دست جمهوری اسلامی است، «داده های مستند در باره انقلاب و جنگ» است. انبوه اسناد و اطلاعات بازمانده از رژیم سابق و آنچه بعد از انقلاب به عنوان سند موجود است، داده هایی است که در اختیار دیگران نیست، ولی این اطلاعات، کمتر در چرخه نشر و در دسترس عموم قرار می گیرد. اتفاقا این بخش از کتاب های منتشر شده، به دلیل حضور پژوهشگران نخبه و نیز کمتر بودن بار سیاسی آن (برای برخورد با جریانات سیاسی داخل نظام)، بهتر نوشته شده و منتشر شده است. نمونه هایی از این داده های انحصاری، بیانات امام خمینی، اسناد لانه جاسوسی، اسناد باقی مانده از رژیم پهلوی (و پیش از آن)، خاطرات مبارزین در رژیم شاه، اسناد رسمی دوران جنگ، اطلاعیه های نظامی، داده های در باره جنگ و عملیات ها، خاطرات و مستندات رزمندگان، وصیت نامه های شهدا و اطلاعات در باره شهدا است. این داده ها در نهادهای متعددی تولید شده و می شود، اما در دسترس مخاطبان نیست.

د) ظاهرا نهادهای متولی ادبیات انقلاب بر این باورند که اولا همه از فعالیت های آنان آگاه هستند، ثانیا همه محققین مقیدند که در ارائه یک نظر، از تمام اطلاعات موجود استفاده کنند، و ثالثا اگر از وجود منبع مفیدی مطلع شدند و به آن دسترسی نداشتند، حتما تلاش می کنند تا آن را پیدا کنند و از آن استفاده کنند. و هر سه این مفروضات نادرست است؛ بویژه آنکه افراد ، به حداقل قابل قبولی از جستجو اکتفا می کنند و نیز اگر به منبعی دسترسی نداشتند، نوعا از آن صرف نظر می کنند و به دنبال ادبیات جایگزین خواهند بود. بر اساس نظریه تعارض شناختی فستینگر نیز وقتی امکان دسترسی به اطلاعاتی موجود نبود، ارزش آن اطلاعات پایین برآورد خواهد شد. لذا در هر حال، با توجه به دشواری دسترسی، و وجود منابع جایگزین، پژوهشگران از رجوع به این منابع صرف نظر خواهند کرد.

ه) مساله دیگر در نظام توزیع است. حجم بالای تولید کتاب در ایران (بیش از 50 هزار عنوان کتاب در سال) و نیز فقدان نمایشگاه کتاب دائمی، و کوچک بودن فروشگاه های عرضه کتاب، نمایش (در ویترین) و عرضه تمام کتاب ها را غیرممکن می کند، از طرف دیگر، سودآور نبودن فروش کتاب (در مقایسه با مشاغل دیگر و با توجه به سرمایه و ارزش اقتصادی مکان)، کتابفروشی را از یک فعالیت اقتصادی صرف، به فعالیتی اقتصادی-روشنفکرانه تبدیل کرده است و لذا در کتابفروشی های انقلاب و کریمخان، معمولا کتاب های انقلاب و جنگ یافت نمی شود (مورد استثنایی که به ویترین کتابفروشی ها نیز راه یافته، «دا» است). این مساله نیز دسترسی به این نوع از کتاب ها را دشوار می کند.

لذا تصور مدیریت نهادهای متولی منابع انقلاب که تنها با نشر کتاب هایی مناسب، می توان بازار را از این کتاب ها پر کرد، کاملا نادرست است و نظام پیچیده و مبتنی بر ارزش های خاص توزیع کتاب در ایران، بسیاری از مخاطبان بالقوه (و حتی بالفعل) را از دسترسی به کتاب های منتشرشده در این حوزه محروم می کند.

و) چه باید کرد؟

یک راه ساده و در دسترس، اشاعه و ارائه این اطلاعات در عرصه اینترنت است و اجبار نهادهای دست اندرکار به ارائه «همه» محصولات پژوهشی خود در فضای مجازی جهانی. اگر همه دستگاه های فرهنگی که از بودجه عمومی استفاده می کنند، موظف باشند که تمام ادبیات تولیدی خود را بصورت رایگان در اینترنت منتشر کنند، آنگاه عرصه عمومی مجازی، فضای گفتگویی را ایجاد می کند که بر اساس آن، می توان امید داشت که به تدریج از دل این اطلاعات انبوه (که بسیاری از آنها مفید نیز هستند)، نظریه های فرهنگی برد متوسط انقلاب شکل گیرد.

جدای از همگون سازی (پرهیز از دوباره کاری) و نظارت (کاهش فعالیت های ضعیف)، «تسهیل دسترسی» مهمترین کارکرد انتشار عمومی این ادبیات در عرصه اینترنت است. عده از صاحبنظران اشاعه را تا هشتاد درصد جریان تولید یک نظریه می دانند. اشاعه و توزیع مناسب اطلاعات، مهمترین بخش تولید علم است و جریان اشاعه باید بگونه ای باشد که هر کسی که مخاطب بالقوه آن است، در معرض دستیابی به این اطلاعات باشد. حتی بالاتر از آن، می تواند با عرضه ادبیات انقلاب به همه، بر تعداد مخاطبان بالقوه نیز افزود، زیرا گذار از «مرحله پیش از تامل» به «مرحله تامل»، گذار مهمی در تغییر رویکرد است. وقتی انبوهی از اطلاعات در معرض فردی باشد، بالاخره یک بار هم که شده، به آن نگاهی خواهد کرد.

اکنون در جریان تولید و اشاعه علم (در مراحل نازل آن)، در مطبوعات و در دانشجویان دانشگاه ها، اصلی ترین منبع جستجو، اینترنت است. اگر متن کامل ادبیات انقلاب، به صورت رایگان در اینترنت قابل دسترسی باشد، آنگاه بخش عظیمی از این مخاطبان، بر اساس استراتژی های تسهیلی (که دسترسی به یک کالا را تسهیل می کند تا از آن طریق، استفاده از آن افزایش یابد) از این ادبیات استفاده خواهند کرد.

بعلاوه تعداد اساتید دانشگاه و پژوهشگران در هر بخش تخصصی (لااقل در تهران) بیش از 100 نفر نیستند، و البته میزان استفاده دائم و روزانه این افراد از اینترنت به اندازه دسته پیشین نیست. لذا می توان برای این گروه، اصل منابع را ارسال کرد (ایمیلا! یا حضورا و البته رایگان) و باز هم تسهیل دسترسی باعث رغبت به استفاده خواهد شد.

ز) اما وضعیت فعلی منابع مرتبط با انقلاب در اینترنت اسفبار است. مهمترین اسناد رسمی موجود در باره ایران، که نشان انقلاب اسلامی را دارد، بیانات امام خمینی است. کمتر اثری از این بیانات در اینترنت موجود است (البته صحیفه امام موجود است و من به صورت اتفاقی آن را دیدم، نه در سایت موسسه تنظیم و نشر آثار امام، بلکه در سایت تبیان و در زیر بخش: صفحه اصلي > دین و اندیشه > بزرگان > علما > معاصر > صحیفه امام خمینی(ره) و نه با امکان جستجوی پیشرفته). سال هاست که گفته می شود دولت آمریکا جلوی انتشار اسناد لانه جاسوسی در داخل آمریکا را می گیرد، ولی این اسناد (که در دهه اول به صورت کتاب منتشر شد) در بیشتر کتابخانه های عمومی موجود نیست (این مجموعه اخیرا تجدید چاپ شده و به قیمت هفتصد هزار ریال در ده جلد همراه با لوح فشرده فروخته می شود، که باز هم کمتر در دسترس پژوهشگران خواهد بود). فهرست شهدای انقلاب و جنگ (به همراه اطلاعات تکمیلی در باره آنها) هیچ جا به صورت یکپارچه ثبت نشده است. اسناد بجامانده از رژیم پهلوی که به تدریج توسط دستگاه های دولتی منتشر شده است، در عرصه وب موجود نیست.

ح) در مقابل، تقریبا تمام کتاب ها و مقالات نوشته شده در باره ایران در خارج از کشور، در دسترس است. در سایت دانشگاه هاروارد می توان به اکثر منابع اولیه مجموعه تاریخ شفاهی هاروارد، شامل فایل های صوتی و نیز متن مصاحبه ها دسترسی داشت. اطلاعات رایگان در باره تاریخ ایران پیش از اسلام (که یکی از منابع مشروعیت بخش رژیم پیشین و بخشی از معارضان جمهوری اسلامی است) نیز (به زبان انگلیسی) در اینترنت موجود است.

ط) یکی از علت های فقدان اطلاعات تولید شده در باره انقلاب در داخل بر روی ایننترنت، ضعف ارتباط و فهم اینترنتی مدیران فرهنگی (و عدم اعتنا به منابع غیرمکتوب) است و دیگری در وسوسه پنهان رقابت آنها با موسسات خصوصی. همچنین فقدان اعتماد به نفس عمومی سیستم که مدام برای اثبات مشروعیت خود باید خود را علمی و پژوهشی بنمایاند، باعث شده تا این داده ها، به عنوان مجموعه های علمی تلقی شود و از انتشار رایگان آنها در وب خودداری شود، تا از قدر آنها کاسته نشود. مساله دیگر در فروش این کتاب ها و مجلات است. بسیاری از این منابع به صورت مکتوب فروخته می شوند و از این رو، دغدغه های مالی نیز در آن پررنگ می شود.

یک مساله دیگر نیز در این است که مخاطبان این اسناد، از نظر مسئولان، نه مردم و دانشجویان، که مسئولان بالاتر است و همینکه کتاب به دست آنها برسد و مشخص شود که در راستای اهداف نظام فعالیت پژوهشی دارند، کفایت می کند.

ط) شاید اگر در سال آینده تمام فعالیت های پژوهشی و علمی در این باب (که از بودجه عمومی استفاده می کنند) تعطیل شود و «فقط» به اشاعه و انتشار آنها در اینترنت پرداخته شود، مقدمات یک جهش بزرگ در باب رجوع به منابع انقلاب اسلامی رخ دهد.