کتاب «ایرانی‌‌ترین غیرایرانی‌ها: خلقیات ایرانیان از منظر بیگانه‌های آشنا» یکی از تازه‌‌های انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به قلم محمدرضا جوادی یگانه است که مخاطبانش را به خواندن روایتی متفاوت از آن دسته ناظرانی دعوت می‌کند که فرهنگ ایرانی را با عمق بیشتری درک‌ کرده‌اند و ضمن همزیستی با ایرانیان،‌ قضاوت‌های متفاوت‌تری از جامعه ما ارائه کرده‌اند.

جوادی یگانه در تازه‌ترین تألیف خود که هم راستای مطالعات و آثار او در حوزه خلقیات و منش ایرانیان و به‌ویژه حوزه سفرنامه‌پژوهی است، این‌بار به سراغ آن دسته از ناظران بیگانه‌ای رفته است که به واسطه همزیستی و سپران سال‌های بیشتری از حیاتشان در ایران نسبت به دیگر بیگانگان، درک متفاوت و البته عمیق‌تری از شخصیت و منش ایرانیان ارائه کرده‌اند. این کتاب که حاصل مجموعه نوشته‌های نویسنده در مورد آن دسته از بیگانگانی است که به آنها اشاره شد، لزوماً دربرگیرنده معروف‌ترین متون این حوزه نیستند، بلکه گزینش‌های شخصی نویسنده است از خوانش حدود ۵۰۰ سفرنامه، نامه، گزارش و سندی که فرنگیان درباره ایران و ایرانیان نوشته‌اند و به فارسی منتشر شده است.

استقبال ایرانی‌ از حاجی‌بابای ایرانی‌شده

نخستین نوشتار این کتاب به رمان حاجی‌بابای اصفهانی بازمی‌گردد. کتابی که به قلم جیمز موریه، سفیر انگلستان در ایران به رشته تحریر درآمده و به‌طرز شگفت‌آوری مورد استقبال ایرانیان و به‌ویژه جامعه نخبگان ایرانی قرار گرفته است. جوادی یگانه در ابتدای این بخش مخاطب خود را در معرض این پرسش قرار می‌دهد که چرا داستاتی سراپا انتقاد و حتی توهین به ایران و ایرانی از همان ابتدای انتشار با استقبال روبه‌رو شد. از سوی دیگر چرا حاجی‌بابای اصفهانی در کانون توجه کسانی قرار گرفته که به نقد شخصیت و خلقیات ایرانی روی آورده‌اند.

نویسنده در این نوشتار ضمن بررسی علل نگارش این کتاب و الهام‌گیری نویسنده داستان از شخصیت‌های ایرانی که معادل واقعی دارند به ترجمه اثر نیز نیم‌نگاهی دارد و به بررسی آن می‌پردازد و آنچه که در پایان بدان می پردازد، پاسخگویی با چهار فرضیه به این سوال است که آیا داستان حاجی‌بابای اصفهانی نمایندة ایران و ایرانی است؟ و پاسخ به همان سوال ابتدایی نوشتار که چرا چنین اثری به مذاق ایرانیان ناگوار نیامده است. او چهار فرضیه خود را بدین شکل مطرح می‌کند:

• رمان حاجی‌بابا اصفهانی اهمیت ادبی دارد: به این ترتیب اگر ایرانیان رمان موریه را که به قلم شیوا و ادبی میرزاحبیب اصفهانی ترجمه شده است،‌ متعلق به خود می‌دانند، نباید این امر موجب شگفتی شود چرا که به نظر می‌رسد عملاً آنچه در این کتاب اهمیت دارد،‌ نه محتوا که ترجمه کاملاً ایرانی‌شده آن و سبک این اثر است.
• حاجی‌بابا رمان تاریخی و مربوط به شخصیتی خاص است: جوادی یگانه در ارائه این فرضیه از حاجی‌بابای افشار، نخستین دانشجوی اعزامی به فرنگ یاد می‌کند که ممکن است نامگذاری کاراکتر منفی داستان، حاصل عداوت او با نویسنده رمان باشد. اما او بیشتر بر این مسئله پای می‌فشارد که همنشینی دو ساله میرزاابولحسن‌خان ایلچی (نخستین سفیر ایران به انگلستان) و جیمز موریه، سبب‌ساز خلق کاراکتری منفی شده که بسیاری از خصلت‌های خود را وامدار این سیاستمدار ایرانی است.  
• کتاب نقد سیاستمداران است: نویسنده ایرانی‌ترین غیرایرانی‌ها براین باور است که هرگاه منش فاسد سیاسیون ایرانی در ادبیات نقد شده، مورد استقبال ادبی قرار گرفته است و در این زمینه از حاجی‌آقای صادق هدایت یاد می‌کند.
• کتاب،‌ نقد رفتارهای ایرانیان در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی است: به این معنی که داستان حاجی بابا در ابعاد کلان سیاسی و اقتصادی به انتقاد نشسته است و ایرانی‌ها ویژگی‌های موجود در آن را به خود (خود واقعی خود) منتسب می‌دانند.
• ایران، ‌دیگری هویتی ایرانیان است: نویسنده در این بخش به بیان این باور می‌پردازد که با توجه به شواهدی که در جامعه ایرانی در طول تاریخ و اکنون وجود دارد، گریز از شخصیت و هویت خود، لایه دیگری از تحلیل استقبال از رمان حاجی‌بابای اصفهانی را دربرمی‌گیرد.
• پذیرش ضمنی خلقیات منفی از سوی ایرانیان: از این منظر می‌توان حاجی‌بابا را به‌مثابه تلنگری بر اخلاق ایرانی تلقی کرد و قالب طنز آن را مانند گوشه و کنایه‌ای جسورانه قلمداد کرد. بر این اساس، در نهایت شاید بتوان این اظهارنظر اندکی دشوار را مطرح کرد که حاجی‌بابا در جامعه ایران پذیرفته شده است چون خیلی با رفتارهای رایج جامعه ایران تمایز ندارد.

نقاب ایرانی: زشت و زیبای خلقیات ایرانیان از نگاه وامبری

نویسنده در نوشتار دیگری در این کتاب، به سفرنامه آرمینوس وامبری می‌پردازد اما در پی بررسی صحت و سقم آنچه وامبری در مورد خلقیات ایرانی مدعی است، نیست، اما بر این باور است که وامبری را می‌توان آینه‌ای برای مشاهده خلقیات ایرانیان در آن زمان و آنچه امروز موجود است، دانست. آنچه او درباره ظرافت، آداب‌دانی، پیچیدگی رفتاری و گفتاری ایرانیان ذکر می‌کند، نزدیک به یافته‌های بیمن است که توانسته الگوهای زبانی مردم ایران کشف و بر اساس آن، روابط قدرت را سازمان دهد. تذکرهای وامبری درباره کثیفی،‌ پول‌مداری، خشونت و به‌ویژه ترس و دروغ در ایرانیان نیز درخور تأمل است. وامبری نیز مانند بیمن مسئله زبان را در تعاملات ایرانیان مهم می‌داند. به گمان او «برای سفر به آسیا، نه پول مورد نیاز است و نه پا، بلکه به زبانی زیرکانه محتاج است» (وامبری، ۱۳۷۲: ۳۵). لذا تحلیل‌هایی نظیر تحلیل بیمن و توصیف‌های وامبری، مقدمه‌ای برای بررسی مسئله است. با فرض وجود چنین خلقیات منفی در جامعه ایران، می‌توان برای تخفیف آنها نیز چاره‌ای اندیشید و تحلیل آن رفتارها مقدمه‌ای برای حل آن است. برای این منظور، ابتدا باید وجود آن را پذیرفت؛ موضوعی که هنوز در ایران و جامعة علمی چندان پذیرفته نیست.

اندیشه ایرانی و گوبینو

جوادی یگانه در این بخش از کتاب ایرانی‌ترین غیرایرانی‌ها، به اندیشه ایرانی و گوبینو نقب می‌زند و می‌نویسد: بیشتر کسانی که از بیرون به ایران نگاه کرده‌اند، سیاحان، تاجران، باستان‌شناسان و ماموران سیاسی بوده‌اند و کمتر کسی در میان آنان بوده که بر اساس رویکردی نظری به ایران توجه داشته باشد. گوبینو در این میان استثناست و از این رو، توجه به آرا و نظریه‌های وی درباره ایران، به ما در فهم گذشته ایران کمک می‌کند. به علاوه گوبینو با نظریه‌ای خاص به ایران نگریسته و بر اساس آن نظریه عمل هم کرده است. بنابراین بررسی آرای وی اهمیت دارد. نکته دیگر که موجب خوشایندی گوبینو برای ایرانیان نیز شده، نگاه مخثبت او به ایران و مردم و فرهنگ آن است. همچنین در دوره‌ای که مختصر منافع ایران در مقایسه با هند، تماماً به جیب روس و انگلیس سرازیر می‌شد، فرانسه منعفتی در ایران نداشت یا امکان نفع بردنش فراهم نبود و از این رو به ارزیابی‌های فرانسویان از ایران بیشتر می‌توان اطمینان کرد تا روس‌ها و انگلیسی‌ها. نویسنده در این نوشتار با دو رویکردی که از آن یاد شد به سراغ آثار گوبینو رفته و نقد و بررسی آنها را مورد توجه قرار داده است.

فرهنگ ایرانی و ادوارد براون؛ زائر شیدای ایران

سفرنامه براون با نام یک‌سال در میان ایرانیان، دربرگیرنده خاطره‌های سفر یک‌ساله اوست. چنان‌که خود براون نیز در فصل اول کتاب می‌گوید، این سفرنامه را در سال‌های پس از بازگشت از سفرش نوشته است. او علت نوشتن کتابی به صورت سفرنامه، به‌جای مقاله‌ای تحقیقی درباره ایران را در سه نکته بیان می‌کند: اول آنکه او به درخواست ناشر خود جامه عمل می‌پوشاند که معتقد بود ارائه کار در قالب سفرنامه آن را از اقبال عمومی بیشتری برخوردار می‌کند. دوم این‌که نگارش کتاب در قالب مقاله نیازمند صرف زمان بیشتری بود و سوم آن‌که انتشار کتابی دائره‌المعارفی مانند کتاب ایران و ایرانیان اثر لرد کرزن، این حوزه را تا مدتی بی‌نیاز از انتشار اثری مشابه می‌کرد (براون، ۱۳۸۷: ۲۸). علاوه بر این نگاه تحسین‌آمیز براون به فرهنگ ایرانی سبب شده تا او بیشتر از سایر سیاحانی که به ایران سفر کرده و تحت تأثیر فرهنگ ما قرار گرفته‌اند، سبب‌ساز نگارش فصل دیگری از مجموعه ایرانی‌ترین غیرایرانی شده است.

علاوه بر این نویسنده در سه فصل پایانی کتاب به حضور سه آمریکایی در سه مقطع زمانی مختلف در ایران توجه دارد، یکی ترنس اودانل نویسنده و داستان‌نویس آمریکایی، دومی مورگان شوشتر، مستشار آمریکایی وزارت مالیه ایران و آخری میلسپو، رئیس کل دارایی ایران، که نقد و بررسی دیدگاه‌های این سه مسافر هم به ترتیب فصول «شخصیت ایرانی: ترنس اودانل، رند‌ ایرانی‌شده» و «مدیریت ایرانی دوره قاجار، مصائب شوستر» و «فساد ایرانی: حکومت ایران در دورة پهلوی از نگاه میلسپو» را خلق کرده‌اند.

کتاب «ایرانی‌ترین غیرایرانی‌ها: خلقیات ایرانیان از منظر بیگانه‌های آشنا» به قلم محمدرضا جوادی یگانه، دبیر مجموعه کتاب‌های «شخصیت و منش ملی» به‌تازگی از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر و به بهای ۱۵۰۰۰۰ هزار ریال، روانه بازار کتاب‌های سفرنامه‌پژوهی ایرانی شده است.