کتاب «ایرانی ترین غیرایرانی ها: خلقیات ایرانیان از منظر بیگانه های آشنا» در مجموعه فرهنگ و منش ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شد.
صفحات اولیه کتاب را در اینجا بخوانید
معرفی کتاب در سایت پژوهشگاه فرهنگ،هنر و ارتباطات که توسط سعیده زادقناد نوشته شده را هم در اینجا بخوانید.
این کتاب مجموعه نوشته‌های نویسنده است دربارۀ سفرنامه‌ها و سیاحانی که به نظرش جامعۀ ایرانی را دقیق‌تر دیده‌اند و با ایرانیان ارتباط بیشتری داشته‌اند. این متون لزوماً معروف‌ترین نیست؛ بلکه گزینش‌های شخصی من است از خواندن حدود 500 سفرنامه، نامه، گزارش و سندی که فرنگیان دربارۀ ایران و ایرانیان نوشته‌اند و به فارسی منتشر شده است. نظر من این است که کسانی که در ایران بر ایرانیان مدیریت کرده‌اند، بخش‌هایی از جامعۀ ایران را دیده‌اند که دیگران ندیده‌اند. البته فقط اینها نیست. وامبری در لباس درویشی و گدایی به ایران آمده و گوبینو سفیر بوده است؛ اما با درک فلسفی روشن به ایران آمده است. «ترنس او دانل» هم سال‌ها در ایران زندگی کرده است.
به جز «ویلیام مورگان شوستر»، بقیۀ کسانی که در این کتاب از آنها یاد شده، سال‌های طولانی در ایران بوده‌اند. شوستر هم در هشت ماه حضور در ایران، چون مسئول مالیه ایران بوده، با عمیق‌ترین لایه‌های پنهان نفع‌طلبی بخشی از ایرانیان، مستقیم ارتباط داشته است. به‌هرحال، به‌شدت به فرهنگ ایران نزدیک شده‌اند؛ خواه عمیقاً عاشق جامعۀ ایرانی شده باشند (مانند اودانل و ادوارد براون) یا نگاه بینابینی به ایرانیان داشته باشند (مانند گوبینو و شوستر) یا نگاهشان کاملاً منفی باشد (مانند وامبری، میلسپو و موریه).
برخی از آنها به زبان فارسی تسلط بسیار داشته‌اند (مانند براون، اودانل و گوبینو). براون و اودانل هم مشخص است که به خلوت و اندرونی ایرانیان راه داشته‌اند. از این‌رو، نظر آنها دربارۀ ایرانیان درخور تأمل است و اگر اینها «ایرانی‌ترین غیرایرانی‌ها» هم نباشند، مسلماً بیشترین فهم‌ها را از ایرانیان داشته‌اند.
عنوان کتاب هم برگرفته از تعبیری است که اودانل دربارۀ شازده در کتاب باغ سالار جنگ دارد و او را «غیرایرانی‌ترین ایرانی‌ای» می‌داند که دیده است. البته دیگرانی هم هستند که نظرشان صائب است؛ از جمله پولاک، شاردن هم اگر دقیق نیست، مهم است و معروف، و لومنیتسکی روس که البته نگاه منفی به جامعۀ ایران دارد. «فوربز- لیث» هم که سال‌ها مباشر امیراکرم در روستاهای همدان بوده است؛ اما در این کتاب فقط به آنها که به ایرانیان نزدیک شده‌اند اشاره کرده‌ام و بقیه را باید در فرصتی دیگر کاوید.
کتاب بیشتر «دربارۀ» این متون و سفرنامه‌ها و برداشت آزادی از آنهاست و بنا نبوده که در آن همۀ نظرهای آن شخص دربارۀ ایران و ایرانیان ذکر شود. برای اطلاع دقیق از نظر این اشخاص و همۀ بیگانگانی که به ایران آمده و نظر آنها دربارۀ ایران به فارسی منتشر شده، به مجموعۀ ده جلدی ایرانیان در زمانۀ پادشاهی (جوادی‌یگانه و زادقناد، 1394) مراجعه کنید که گزیدۀ خلقیات مثبت و همۀ خلقیات منفی ایرانیان را بر اساس نظریۀ ساختار مدور ارزش‌های شوارتز طبقه‌بندی کرده است.
فهرست فصول کتاب عبارت است از:
- استقبال ایرانی از حاجی بابای ایرانی شده
- نقاب ایرانی: زشت و زيباي خلقيات ايرانيان از نگاه وامبری
- اندیشه ایرانی و گوبینو
- فرهنگ ایرانی و براون، زائر شیدای ایران
- شخصیت ایرانی: اودانل. یک رندِ ایرانی شده
- حکومت ایرانی دوره پهلوی و شوستر
- مدیریت ایرانی دوره قاجار و شوستر