به گزارش روابط عمومی خانه کتاب، در ابتدای این نشست، سعیده زاد قناد، سفرنامه ها را منابع مکمل تاریخ اجتماعی ایران دانست و گفت: این منابع مکتوب دارای اهمیت هستند. بخشی از تاریخ اجتماعی ما از نگاه مورخان مغفول مانده است. از این رو  سفرنامه ها می توانند این بخش را پوشش دهند و نقیصه را جبران کنند.

این نویسنده به نگاه بیرونی سفرنامه نویسان اشاره کرد و گفت: بسیاری از ویژگی هایی که ما در جامعه ایرانی داریم و از آنها غفلت شده،  توسط یک نگاه بیرونی شناسایی شده است.  نگاه کردن به جزئیات از ویژگی سفرنامه است. معمولا سفرنامه ها، جزئیات دقیقی ازجمله؛ نحوه پوشش، آرایش و...را مشاهده می کنند. بنابراین از این جهت منبعی خوب و موثق هستند.

زاد قناد ادامه داد: کسانی که به ایران آمده اند، سعی کردند، نگاه خودشان را نسبت به جامعه ایرانی منعکس کنند و از آنجایی که این نگاه، نگاهی فرمایشی بود و به دنبال اهداف جاسوسی بودند، بنابراین اطلاعات دقیقی از ایران ارائه می کردند. بنابراین می توانیم به این اطلاعات اتکا کنیم.  

وی به مشکلات سفرنامه ها اشاره کرد و گفت: فهم نادرست سفرنامه از عدم شناخت و آگاهی ما نسبت به فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی ناشی می شود. ممکن است سفرنامه نویسان، فرهنگ ما را با  فرهنگ خودشان مقایسه کرده باشند و از منظر این مقایسه به قضاوت هایی می رسیدند که ممکن است امروزه به مشام ما خوش نیامده باشد.

وی در پایان گفت: از حدود 8 سال پیش، طرح نوشتن کتاب آغاز شد. بنابراین، کلیه سفرنامه ها، گزارش های سفر (حتی گزارش هایی که در نشریات منتشر شده بود)، سندهای سیاسی که به فارسی ترجمه شده بودند را مورد بررسی قرار دادیم.

در ادامه این نشست، شهرام یوسفی فر «ایرانیان در زمانه پاشاهی» را کتابی درخور معرفی کرد و گفت: این کتاب از سوی یک جامعه شناس در مورد تاریخ نوشته شده است که این امر نکته ای قابل توجه است؛ چرا که ما همیشه ادعا داریم تاریخ یا زیست تاریخی و اجتماعی، انسان ایرانی به حدی پیچیده است که باید همه اصحاب علوم انسانی به تاریخ بپردازند تا بتوانیم انسانی که صدها و هزارها سال از آن گذشته و به انسان امروزی رسیده است را فهم کنیم.

وی  کتاب «ایرانیان در زمانه پاشاهی» را یک حوزه پژوهشی  دانست و گفت: سفرنامه یکی از انواع منابع تاریخ نگاری است و مباحث و روش های بررسی خاص خود را دارد. انسجام خوب کتاب نشان می دهد علارغم کثرت جلدها، نویسندگان سعی کنند به متن وفادار باشند.

یوسفی فر مقوله بندی موضوعات کتاب را کار دشواری عنوان کرد و گفت: به نظر می رسد این کتاب توانسته با ملاحضلاتی که انجام داده  الگویی برای کتاب ها و نویسندگان دیگر باشد. این الگو اندکی مطالعات سفرنامه ای ما را به سامان می کند. همچنین، بحث های آسیب شناسی مطرح شده در کتاب  بسیار ارزشمند است.

وی به نکاتی که باید در هنگام نگارش سفرنامه به آن توجه شود، اشاره کرد و گفت: باید به کشوری که شخص از آنجا حرکت کرده است توجه کرد. سیاح؛ فردی است که هدفدار حرکت می کند. برخی از سفرنامه نویسان اتفاقی به ایران آمده اند. اما در مقابل گروهی هدفدار، ایران را برای مقصد انتخاب می کنند. بنابراین این گروه ها از سفرنامه های پیش از خودشان، افرادی که به نوعی با ایران در ارتباط بوده اند و از تصورات عمومی نسبت به ایران استفاده می کنند.

یوسفی فر از دیگر نکاتی که باید در سفرنامه نویسی به آن توجه کنیم را مسیر مسافرت، علت و انگیزه سفر، دوره تاریخی، سطح و جایگاه سفرنامه نویس، دستاوردهای سفر، بازگشت، زمان تدوین سفرنامه و... عنوان کرد وگفت: یک سفرنامه باید در ارتباط با سفرنامه های همزمان و شبیه دیده شوند و مطالب آن در ارتباط با مطالب زمانه باشد چرا که سفرنامه نویسی مخصوص دوره خاصی است.

وی با بیان اینکه دو دوره سفرنامه نویسی سنتی و جدید داریم، اظهار کرد: آنچه که برای سفرنامه نویسی مهم است یک چشم سفرنامه نویس به خوانندگان و کسانی است که این گزارش ها برای آنها نوشته می شود. سفرنامه ها به این اعتبار که منبع تاریخی هستند برای ما این اهمیت ر ا دارند که اطلاعات آن را تحلیل کنیم. اطلاعات موجود در سفرنامه ها از یک روند تولید برخوردار هستند که ما می توانیم آن را تجزیه و تحلیل کنیم. بنابراین، نحوه فهم و پردازش این اطلاعات بسیار مهم است.

وی با بیان اینکه سفرنامه ها باید در رابطه با جامعه زمانه خودشان مطرح شوند، گفت: نوع جایگاهی که شخص سیاح در نوشتن سفرنامه به آن وارد شده و از آن صحبت می کند، بسیار مهم است.

در ادامه، جوادی یگانه مساله کتاب «ايرانيان در زمانه پادشاهي»  را تاریخ امروز ایران دانست و گفت: در این کتاب به دنبال تفنن تاریخی نبودیم. بلکه نگاه ما کاملا انتقادی بود.

وی با بیان اینکه در حوزه شعر، فرهنگ عامه و.. مدل ما مدل بومی است، گفت: این حوزه ها  بسیار هم پر مخاطب هستند.

جوادی یگانه با تاکید بر اینکه هیچ کلمه ای از جانب ما در این کتاب حذف نشده است، گفت: در چند موضوع حساس مانند تعصب، زنان، مذهب و...در مقدمه فصل هایی که به این موضوعات پرداخته شده بود توضیحاتی ارائه شد.

وی در پایان گفت: نوشتن این کتاب، یک کار مقدماتی بوده و ما تلاش داریم با تکنیک های جامعه شناختی وارد آمار شویم.  بنابراین، تلاش کردیم کتاب را به صورت طبقه بندی شده ارائه کردیم.


و متن جلسه به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)نشست نقد و بررسی مجموعه «ايرانيان در زمانه پادشاهی» با حضور ابراهیم توفیق (استاد سابق دانشگاه علامه طباطبایی)، شهرام یوسفی‌فر (معاون اسناد آرشیو ملی) و مولفان کتاب (محمدرضا جوادی یگانه و سعیده زادقناد) چهارشنبه 29 اردیبهشت در سرای اهل قلم برگزار شد. دبیری این نشست را زادقناد به عهده داشت.

اهمیت نگاه سیاحان به جغرافیای تاریخی ایران 

ابراهیم توفیق گفت: به نظر می‌رسد شما در این مجموعه آگاهانه پرهیز کردید از این که بگویید سفرنامه‌نویسان از کدام منطقه وارد ایران شدند؟ همچنین در این مجموعه دایره‌المعارفی تفکیک نشده که هر کدام از سیاحان از کدام منطقه وارد ایران شدند و درباره چه ولایتی از ایران سخن می‌گویند؟ البته این می‌تواند به دلیل ملاحظاتی بوده که مولفان ناچار به رعایت آن بودند تا متهم به نگاه تبعیض‌آمیز به ایران نشوند در حالی که این تعیین منطقه یا ایالت از منظر پژوهش‌های تاریخی مهم است.
 
وی افزود: بسیار مهم است که شرق‌شناسان در سفر به فارس به چه نکاتی اهمیت دادند؟ هنگام سفر به خراسان چه مطالبی را مورد توجه قرار دادند؟ در اصفهان با چه موضوعاتی برخورد کردند؟ در نتیجه چه تفاوت‌های فرهنگی در این مناطق برای آنها اهمیت داشته است؟ به عبارتی نگاه آنها به جغرافیای سیاسی آن زمان مهم بوده و خوب بود که از این زاویه هم به مسائل پرداخته می‌شد و حتی می‌توانست در این پژوهش به عنوان یک شاخص در نظر گرفته شود.
 
این استاد سابق دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: نکته دیگری که به عنوان شاخص می‌توان اضافه کرد، نقطه مبدا است اینکه مشخص شود که سفرنامه‌نویس از فرانسه وارد خاک ایران شده یا از روسیه؟ توجه به این مورد، برای مولف این تحلیل را به وجود می‌آورد که چه تفاوتی میان نگاه شرق‌شناس روسی، انگلیسی یا فرانسوی به ایران وجود دارد؟ از این منظر می‌توان دریافت که آنها در زمانی که به ایران می‌آیند در ذهنشان چه مسائلی برانگیخته می‌شود؟

شناخت لایه‌های پیچیده انسان ایرانی دشوار است!

یوسفی‌فر در ادامه این نشست گفت: امروز اگر سیاحی به کشور ما بیاید با دشواری بسیاری روبه‌رو است زیرا با لایه‌های تودرتوی انسان ایرانی مواجه هستیم که شناخت را بسیار دشوار می‌کند. این غیرقابل شناخت بودن نیز ناشی از تجربیات بسیار پیچیده‌ای است که ما در طول تاریخ داشتیم.
 
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به زمان تدوین سفرنامه بیان کرد: برخی سفرنامه‌ها هنگام سفر تدوین نشدند و به صورت یادداشت‌های روزانه نوشته شده و زمانی که برمی‌گردند نیز یادداشت‌های روزانه ادامه پیدا می‌کند. برخی از آنها یادداشت‌ها را در پایان سفر تدوین می‌کردند، بعضی سال‌های بعد دست‌نوشته‌های خود را تنظیم کرده و به چاپ می‌رساندند. این نکته نیز بسیار در فهم گزارش‌های تالیف شده موثر است. همان طور که اشاره شد اغلب این سیاحان یک گزارش و در کنار آن یک سفرنامه دارند.

معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی افزود: اغلب سیاحانی که به ایران آمدند از سفر خود گزارشی تهیه کردند که این گزارش خطاب به مقامات شهر یا مسئولان سیاسی است. تهیه این گزارش‌ها نیز به این دلیل بود که تامین هزینه سفر در گذشته بسیار دشوار بود و از این رو شرق‌شناسان برای سفر خود حامیانی می‌جستند و در نتیجه ره‌آورد سفر خود را به حامیان مالی گزارش می‌کردند که گاه این گزارش به شکل سفرنامه درمی‌آمد.
 
یوسفی‌فر ادامه داد: نکته دیگری که در فهم سفرنامه‌ها ضرورت دارد این است که در بررسی مطالب یک سفرنامه، باید منابع همزمان با آن نیز سنجیده شود. ضمن اینکه باید نگاه کرد که سفرنامه‌نویس از چه جامعه‌ای سخن می‌گوید و مناسبات اجتماعی و نوع ساختار جامعه‌ای که سیاح به آن وارد شده، چگونه است؟
 
انعکاس تصویری بی‌عیب از جامعه ایرانی 

جوادی‌یگانه در بخش دیگری از این نشست گفت: انگیزه ما در بررسی سفرنامه‌ها، تفنن نبود بلکه برای یافتن برخی مسائل امروز در حیطه خلقیات ایرانیان سراغ این منابع رفتیم. نگاهی به پژوهش‌های جمال‌زاده، تقی‌زاده و بازرگان که پرفروش‌ترین کتاب‌های حوزه علوم اجتماعی را نیز به خود اختصاص دادند، حکایت از این دارد که آنها قصد اصلاح داشتند. صرف‌نظر از درست یا غلط بودن قصد آنها، به نظرم هدفشان مقدس بود. ضمن اینکه اغلب مستندات این پژوهش‌ها سفرنامه‌هاست.
 
وی افزود: یکی از منابع تاریخ ایران که در رابطه با خلقیات ایران مورد مراجعه قرار می‌گیرد، سفرنامه‌هاست. بنابراین اگر از منظر ریشه‌یابی برخی مسائل اجتماعی نگاه کنیم توجه به سفرنامه‌ها ضروری است.
 
رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ادامه داد: بسیاری از سفرنامه‌ها پس از تجدیدچاپ دچار حذف و سانسور شده است. این حذف‌ها باعث می‌شود درکی که از جامعه ایرانی به نسل آینده منتقل می‌شود یک جامعه بدون عیب و پرغرور منعکس شود که به نظرم با جمع‌آوری مطالب خلقیات ایرانیان در سفرنامه‌ها تا اندازه‌ای از این تحریف جلوگیری شده است.