از جمله اولین منابع موجود درباره تاریخ اجتماعی در ایران و مشکلات رفتاری ایرانیان، سفرنامه‌های بیگانگانی است که به ايران سفر کرده‌اند. اهمیت این دست منابع زمانی بیشتر رخ می‌نمایاند که نظریه ­ها و تفاسیر مرتبط با تاریخ و مسائل اجتماعی در ایران، ارجاعات بی‌شماری به سفرنامه‌ها داده ­اند. در این بین اگرچه اکثر سفرنامه‌نویسان، با نگاهي تکامل‌گرايانه و با پيش‌فرض گرفتن برتري غرب، رفتارهاي ايرانيان را با جوامع غربي مقايسه کرده‌اند و در مجموع توصیفی منفی از رفتارهاي ايرانيان داشته‌اند اما سفرنامه‌هایشان از دو منظر، شایان تامل‌اند: نخست آنکه بیان جزییات و مشاهدات خُرد زندگی اجتماعی ایرانیان را می‌توان در آنها جستجو کرد؛ چرا که  اکثر سیاحان، مشاهدات روزانه یا مهمترین مشاهدات خود از زمان حضور در ایران را به تفصیل بیان کرده­اند و پس از آن به نتیجه‌گیری از دیده‌ها و شنیده‌های خود پرداخته یا در پاره‌ای اوقات، نتیجه‌گیری را به ذهن مخاطبان خود سپرده‌اند. از منظری دیگر نیز، نگاه بیرونی سفرنامه‌نویسان به جامعه ایران، سفرنامه‌های آنها را در کانون اهمیت قرار می‌دهد زیرا اختلافات فرهنگی سیاح و جامعه‌ای که به آن گام نهاده است، سبب می‌شده تا او قادر به دیدن چیزهایی باشد که از فرط وضوح و گاه عادت، به سختی در نگاه محققان ایرانی، جلوه می‌کرده است.

از این رو اهمیت کاوش در سفرنامه‌ها و ردیابی نگاه نقادانه ناظران فرهنگ ایرانی از رهگذری که به آن اشاره شد، سبب‌ساز نگارشی اثری پژوهشی شد که با عنوان «ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته‌ها تا 1357» به رشته تحریر درآمده است. در این اثر که در قالب ده جلد منتشر شده است، بیش از 500 سفرنامه، گزارش سفر، سند سیاسی و هرگونه اظهار نظری که در خصوص خلقیات ایرانیان از سوی ناظران فرهنگ ما ـ از ایران باستان تا ایران پیش از انقلاب اسلامی ـ انجام شده و تاکنون به فارسی ترجمه گردیده است، در محدوده مطالعاتی محققان این پژوهش قرار گرفته است.

کتاب اول. مقدمه و منابع (اینجا)

کتاب اول از مجموعه «ایرانیان در زمانه پادشاهی» به بحث درباره اهمیت حضور پژوهش درباب خلقیات ایرانی پرداخته و به مهمترین پژوهش‌های انجام شده در حوزه منش و اخلاق ایرانیان، نظر دارد و به طور اجمالی، به معرفی این ادبیات، در حوزه جامعه‌شناسی، دست زده است. علاوه بر این، در این کتاب، حوزه سفرنامه‌پژوهی در ایران نیز مطمح نظر بوده و ضمن معرفی اجمالی از آثاری که تاکنون در این حوزه به نگارش درآمده‌اند، از نواقص و کاستی‌های این دست از مطالعات، سخن به میان آمده است. همچنین، اهمیت انجام مطالعه‌ای درباب خلقیات ایرانی از منظر ناظران بیگانه و هدفی که این پژوهش در تلاش برای تحقق آن بوده، بخش دیگری از این کتاب را به خود اختصاص داده که در آن به روش گردآوری داده‌ها و طبقه‌بندی‌شان بر اساس نظریه ارزش‌های اساسی شوارتز نیز اشاره شده است. این در حالی است که اعتبارسنجی سفرنامه‌ها هم در کانون توجه این اثر قرار داشته و توضیح مبسوطی در این‌باره ارائه شده است.

کتاب دوم. گزیده خلقیات مثبت (اینجا)

با وجود این‌که هدف اصلی این مجموعه پژوهشی، کالبدشکافی منش و روحیات ایرانیان و بازنمایی خلقیات منفی آنهاست، اما کتاب دوم این اثر، با عنوان «ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات منفی ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته‌ها تا 1357» منش و خلقیات پسنده ایرانی‌ها را در خود جای داده و نگاهی نیز به آنها داشته است. گزاره‌های این کتاب بر اساس ارزشهایی نظیر وسعت نظر؛ برابری؛ عدالت اجتماعی؛ سپردن خویش به دست خدا (دین‌داری)؛ میانه‌روی؛ احترام به سنت؛ ادب و انضباط درونی، تنظیم و بر مبنای همین ارزش‌ها خلقیاتی همچون تسامح با اقلیت‌های دینی؛ عدالت‌طلبی؛ رشادت و بی‌باکی؛ شادزیستی و زنده‌دلی؛ پاسداشت مناسک ملی و مذهبی؛ مهربانی و خون‌گرمی؛ میهمان‌نوازی؛ عفت و پاکدامنی؛ خیرخواهی و انسان‌دوستی؛ صداقت و درست‌کاری؛ گذشت و رأفت؛ آزادی عمل و بیان؛ جوانمردی؛ و حفظ اصالت طبقه‌بندی شده‌اند.

کتاب سوم. خلقیات منفی: عام گرایی (بخش اول) (اینجا)

کتاب تا دهم این مجموعه با عنوان «ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات منفی ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته‌ها تا 1357» به طور خاص بر خلقیات منفی ایرانیان تمرکز داردند و با روش تحلیل محتوا و بهره‌گیری از الگوی ارزش‌های اساسی شوارتز، شکل گرفته است. در کتاب سوم این مجموعه، روایت ناظران فرهنگ ایرانی از آن دسته خلقیاتی مطرح می‌شود که بر مبنای ارزش اساسی عام‌گرایی، تنظیم شده‌اند. این ارزش بر فهم، درك، اهمیت مدارا و حمایت از رفاه همة انسان‌‌ها و طبیعت ناظر است و جان‌مایه آن، این است همة افراد جهان از فرصت‌‌های یكسان برخوردار باشند. در همین راستا،‌ خرده ارزش‌هایی نظیر حفاظت از محیط زیست،‌ تمنای جهانی زیبا، وسعت نظر و عدالت اجتماعی تعریف شده‌اند و در ادامه برای دسته‌بندی خلقیات منفی ایرانیان،‌ در نقطه مقابل این ارزش‌ها،‌ خلقیاتی نظیر بی‌توجهی به طبیعت؛ بی‌رحمی نسبت به حیوانات؛ فقدان ذوق هنری و بی‌سلیقگی؛ رفتار نامناسب با اقلیت‌های مذهبی؛ رفتارهای عداوت‌آمیز با بیگانگان؛ خودخواهی، خودمداری و خودرایی؛ و تحمل نکردن نقد و اصلاح پذیری مطرح شده‌اند.

کتاب چهارم. خلقیات منفی: عام گرایی (بخش دوم) (اینجا)

کتاب چهارم این مجموعه، بخش دوم کتاب سوم و ادامه روایت ناظران فرهنگ ایرانی از آن دسته خلقیاتی است که بر مبنای ارزش اساسی عام‌گرایی، تنظیم شده‌اند. در این کتاب، ارزش‌های عدالت اجتماعي، حکمت،‌ برابري،‌ تمنای صلح جهانی،‌ هماهنگي دروني  معرفی و در نقطه مقابل آنها خلقیاتی نظیر بست‌نشینی؛ خرافه‌پرستی؛ خیال‌بافی و افسانه‌پردازی؛ جهل و بی‌سوادی؛ زوال و انحطاط، بی‌توجهی به مظاهر پیشرفت؛ تسلط فرهنگ شفاهی؛ فقدان آینده‌نگری؛ با دیگران یکسان رفتار نکردن؛ انحصار‌طلبی برخی روحانیون ادیان؛ رعایت نکردن حقوق زنان؛ جنگ و دشمنی؛ فقدان اتحاد؛ و عجله و شتابزدگی مطرح شده‌اند.

کتاب پنجم. خلقیات منفی: امنیت (بخش اول) (اینجا)

ارزش اساسی امنیت به معنی ایمنی، هماهنگی و ثبات جامعه، امنیت در روابط اجتماعی و فردی و به عبارتی دیگر، زندگی در محیط امن و اجتناب از هر چیزی كه ممكن است امنیت فرد را به‌خطر بیندازد، ارزشی است که بستر طبقه‌بندی مجموعه‌ای دیگر از گزاره‌ها را فراهم کرده است. به این ترتیب و بر اساس ارزش اساسی مذکور، خرده‌ارزش‌هایی نظیر تميزی، امنيت ملي و نظم اجتماعي در این کتاب مورد توجه قرار گرفته و مبنای تعریف ضد‌ارزش‌هایی نظیر نظیر رعایت نکردن بهداشت؛ فقدان وطن‌پرستی و مقاومت در برابر دشمن؛ فساد اقتصادی کارگزاران؛ الواطی‌گری؛ بی‌نظمی و بی‌قانونی؛ و دزدی شده‌اند.

کتاب ششم. خلقیات منفی: امنیت (بخش دوم) (اینجا)

در کتاب ششم که بخش دوم کتاب پنجم و ادامه روایت سفرنامه‌نویسان از آن دسته خلقیاتی است که بر مبنای ارزش اساسی امنیت، تنظیم شده‌اند، خرده ارزش‌های نظم اجتماعي، امنيت خانواده، جبران لطف ديگران، سلامت و احساس تعلق داشتن مطرح شده‌اند و در تقابل با آنها، برای دسته‌بندی گزاره‌های موجود، خلقیاتی نظیر باج‌گیری و یاغی‌گری؛ بی‌توجهی به معماری راه‌ها، بناها و شهرها، کورکردن و معدوم ساختن شاهزادگان؛ حق‌ناشناسی؛ وام‌داری؛ بی‌توجهی به تندرستی و بهداشت فردی و بی‌توجهی و بی‌اعتنایی به دیگران تعریف شده‌اند.

کتاب هفتم. خلقیات منفی: انگیزش؛ سنت طلبی؛ لذت طلبی (اینجا)

ارزش‌های اساسی انگیزش، سنت و لذت‌طلبی، مبنای تنظیم گزاره‌های استخراج شده از سفرنامه‌ها بودند که به جلد هفتم این مجموعه شکل داده‌اند. طبق تعریف، انگیزش به هیجان، تازگی و چالش در زندگی تعبیر شده و دربرگیرنده جست‌و‌جوی چیزهای تازه و ماجراجویانه و پُرمخاطره در زندگی و در یک کلام، زندگی هیجانی داشتن است. همچنین، سنت؛ ملاحظه، تعهد و پذیرش عادات و ایده‌‌هایی است كه بر‌اساس فرهنگ سنتی یا دین فراهم شده‌اند و دین یا خانواده،‌ بسترساز شکل‌گیری آنها هستند. لذت‌طلبی نیز به تلاش برای رسیدن به لذت به هر قیمتی، تعبیر شده و دربرگیرنده لذّت و خشنودی جسمانی برای خویشتن  و جست‌و‌جوی هر فرصتی برای خوش‌بودن است. خرده ارزش‌های برگرفته از این ارزش‌های اساسی که در متن این کتاب تعریف شده‌اند، عبارتند از: بی‌باکی، تنوع حیات، زندگی هیجان‌انگیز، سپردن خویش به دست خدا (دینداری)، پذيرفتن سهم خويش از زندگي، متواضع بودن، ميانه‌روی، احترام به سنت، لذت‌‌، لذت بردن  (کیف کردن) از  زندگی و صرفا به خود پرداختن. در این کتاب، در نقطه مقابل خرده ارزش‌هایی که نام برده شد، خلقیاتی نظیر عدم شناخت و پای‌بندی به دیانت؛ حسادت و عیب‌جویی؛ طمع و زیاده‌خواهی؛ توقع انعام؛ خودنمایی و خودپسندی؛ احساسات و اشتیاقات افراطی؛ اسراف و ولخرجی؛ تجمل‌گرایی؛ چانه‌زنی؛ پرحرفی و گزافه‌گویی؛ تعارف بیجا؛ مبالغه‌گری؛ پرخوری؛ بی‌احترامی به میراث گذشتگان؛ بی‌احترامی به گورستان؛ افراط در استعمال شراب و مواد مخدر؛ و زن‌بارگی مطرح شده‌اند.

کتاب هشتم. خلقیات منفی: همنوایی؛ دستیابی به اهداف (اینجا)

همچنین، ‌کتاب هشتم این مجموعه، بر مبنای ارزش‌های اساسی هم‌نوایی و دست‌یابی به اهداف قالب پذیرفته است. منظور از هم‌نوایی در این کتاب، خودداری از اَعمال، تمایلات و انگیزش‌‌هایی است كه احتمالاً دیگران را ناراحت می‌‌كند یا به آن‌‌ها صدمه می‌‌زند و ه امتناع از نقض هنجارها و انتظارات اجتماعی اشاره دارد. دست‌یابی به اهداف هم موفقیت فردی از طریق نشان‌دادن شایستگی بر‌اساس استاندارهای اجتماعی تعریف شده است. به این ترتیب بر اساس این دو ارزش اساسی،‌ خرده ارزش‌های ادب،‌ گرامی‌داشتن والدین و کهنسالان،‌ مطیع قانون بودن،‌ انضباط درونی، دستیابی به اهداف،‌ موفقیت،‌ توانمندی،‌ بلندهمتی،‌ بانفوذ بودن، هوشمندی و احترام به خويشتن تعریف شده و در مقابل آنها خلقیاتی نظیر بداخلاقی و تندخویی؛ بی‌ادبی و گستاخی؛ بد غذا خوردن؛ بد راه رفتن؛ بی‌احترامی به والدین؛ مسئولیت‌ناپذیری و قانون‌ناپذیری؛ روسپیگری، بی‌بندوباری و فساد اخلاقی؛ ناکارامدی شاهان؛ ناکارامدی کارگزاران حکومتی؛ اهدای لقب و مقام بدون شایستگی؛ ناشایستگی ولی‌عهد و شاهزادگان؛ تنبلی و راحت‌طلبی؛ سادگی، زودباوری و سطحی‌نگری؛ پذیرش شایعه و دهن‌بینی؛ از خود بیگانگی؛ و بی‌توجهی به هنرمندان داخلی، مطرح شده‌اند.

کتاب نهم. خلقیات منفی: نیک خواهی (اینجا)

کتاب نهم مجموعه «ایرانیان در زمانه پادشاهی»،‌ روایت ناظران فرهنگ ایرانی از آن دسته خلقیاتی است که بر مبنای ارزش اساسی نیک‌خواهی تنظیم شده‌اند؛ ارزشی که ناظر به محافظت و افرایش رفاه مردمی‌ است ‌كه فرد با آن‌‌ها مكرراً در ارتباط و رودررو است و موظف است برای بهبود زندگی آنها تلاش کند. بر اساس این ارزش، خرده ارزش‌های مددکاری، صداقت، بخشندگی، وفاداری، مسئولیت‌پذیری، دوستی حقیقی، حیات معنوی، عشق متعالی و معناداری زندگی شکل گرفته‌اند و طبق روال تقابل نیز خلقیاتی نظیر فرصت‌طلبی؛ حیله‌گری و فریب‌کاری؛ دلالی؛ دروغگویی؛ نفاق و ریاکاری؛ خساست؛ خیانت و پیمان‌شکنی؛ سوءظن، توهم توطئه و بدینی؛ بی‌اعتمادی؛ وقت‌ناشناسی؛ اهمال‌کاری؛ بدقولی؛ توجیه مذهبی و کلاه شرعی تراشیدن؛ کینه‌توزی و انتقام‌خواهی؛ مجازات سخت؛ و توقع پیشکش و هدیه مطرح شده‌اند.

کتاب دهم. خلقیات منفی: قدرت؛ خودهدایت گری (اینجا)

ارزش‌های اساسی قدرت و خودهدایت‌گری مبنای شکل‌گیری کتاب دهم این مجموعه بوده‌اند. در این کتاب از قدرت به عنوان پایگاه اجتماعی، كنترل یا تسلط بر مردم و منابع باد شده و خودهدایت‌گری نیز ناظر به توان انتخاب، كاوش و ایجاد است و به عبارتی بر آزاد بودن و عدم وابستگی به دیگران، در تصمیم‌گیری‌ها دلالت دارد. بر اساس دو ارزشی که از آنها یاد شد،‌ خرده‌ارزش‌هایی نظیر قدرت اجتماعي، اقتدار، ثروت، حفظ اجتماعی وجهه خویش، تشخص اجتماعي، خلاقيت، کنجکاوی، آزادي، انتخاب اهداف خویش،‌ استقلال و حریم خصوصی تعریف شده‌اند و در ادامه، خلقیاتی نظیر جبر و استبداد؛ پذیرش فقر و تکدی‌گری؛ نوکرمآبی و برکشیدن فرومایگان؛ چاپلوسی؛ تمسخر و تحقیر دیگران؛ فقدان خلاقیت و نوآوری؛ فقدان آزادی بیان؛ فقدان آزادی فردی؛ تقدیرگرایی؛ بیگانه‌پرستی؛ وابستگی سیاسی‌ـ‌اقتصادی به کشورهای خارجی؛ پناه بردن به بیگانه؛ تذبذب و دم‌دمی‌مزاجی؛ و فضولی کردن و کنجکاوی، مطرح شده‌اند.

فارغ از بحث محتوا، از نظر ظاهر نگارشی و ترتیب چینش مطالب نیز، در هر بخش، پس از ذکر نام سفرنامه‌نویس، سمت یا شغلی که حضور او در ایران را ایجاب می‌کرده و نیز سال اقامتش در کشور؛ روایت او از ویژگی‌های منفی خلقیات ایرانی، با ارجاع به گزارش او ذکر شده است. همچنین ترتیب روایات بر اساس سال حضور سفرنامه‌نویس در ایران از ایران باستان تا سال 1357 (با ذکر تاریخ میلادی) صورت پذیرفته است. لذا خواننده، ضمن آنکه به نظاره خط سیر هر ضدارزش اخلاقی در طول تاریخ ایران از نگاه دیگران می‌نشیند،‌ با اثری در مقابل خود مواجه می‌شود که با ماهیت دایره‌المعارفی‌اش، بستری مناسب برای انجام پژوهش‌های گسترده و متنوع در حوزه تاریخ اجتماعی ایرانی و خلقیات و منش ایرانیان در طول زمان را فراهم کرده است؛‌ پژوهش‌هایی که شاید بتوانند، نشان دهند که کدام ویژگی اخلاقی ما ریشه‌دار در تاریخ ماست و نیاز به درمان دارد و یا در نقطه مقابل کدام صفت ماست که زاییده توهم دیگران و تصور نادرست آنها بوده و نگاه به ایرانیان را در چرخه‌‌ای از بازتولیدهای دائمی اسیر کرده است.