در حاشیه یک تعارض: کاهش روابط اجتماعی دوستانه در شهر و نیاز به تغییر موقعیت ها
یادداشت منتشرشده در ضمیمه شهر و شورا. روزنامه شرق. 28 بهمن 1396. ص 20.(اینجا)
در حاشیه یک تعارض
کاهش روابط اجتماعی دوستانه در شهر و نیاز به تغییر موقعیت ها
سالها قبل، بخشی از رساله دکتریام شبیهسازی تعارض نفع فردی و نفع جمعی بود و یکی از یافتههای غافلگیرکننده آن پژوهش، این بود که افزایش ارتباطات اجتماعی میان افراد، اثری دوگانه بر میزان خودمداری و دنبالکردن نفع فردی دارد؛ یعنی وقتی افراد با هم تعامل دارند، اگر یکی از طرفین رفتار همیارانه (cooperative) داشته باشد، میزان همکاری طرف دیگر نیز افزایش مییابد و نفع جمعی حاصل میشود، اما اگر طرف دیگر رفتار غیرهمیارانه (defective) داشته باشد، همین مسئله باعث میشود تا طرف مقابل نیز برای انتقام (revenge) یا پرهیز از احساس بلاهت (sucker، که یکی از چهار رفتار متصور در نظریه کلاسیک بازیها است)، فارغ از اینکه آیا تمایل به همکاری دارد یا خیر، نفع فردی خود را در پیش بگیرد. بنابرین شرایط با موقعیتهای اجتماعی و آن فشار هنجاری که ایجاد میکند، میتواند بدون توجه به گرایشهای شهروندان، بر میزان همیاری آنها اثر بگذارد.
یکی از مؤیدات این امر، در نزاعهای جمعی رو به تزاید است. تعارضات اجتماعی، بهویژه نزاعهای جمعی در تهران در سالهای اخیر، یکی از مسائل اجتماعی مهم بوده است. بر اساس آمار پزشکی قانونی، در ١١ ماه نخست سال ۱۳۹۵، ۹۱هزارو ۸۵۰ نفر به دلیل آسیبهای ناشی از نزاع به مراکز پزشکی قانونی استان تهران مراجعه کردهاند و این تعداد، بدون لحاظکردن مشاجراتی است که به پزشکی قانونی منتهی نمیشود. البته بخشی از این نزاعها به قتل عمد هم منجر میشود که خود باعث زنجیرهای از مشکلات و مسائل بعدی میشود. به گفته پلیس، بیش از ٧٥ درصد قتلها، بدون برنامهریزی قبلی و به علت درگیریهای جزئی بوده است. یک علت درگیریها و نزاعها، مسائل روانی است، اما برخی دیگر به موقعیتهایی اجتماعی بازمیگردد که در تهران به صورت تزایدی رو به افزایش است.
قوانین موجود در شهر، شهروندان را بیشتر با هم درگیر میکند تا اینکه روابط آنها را تسهیل كند. اختلافنظر بین شهرداری و پلیس در موضوع پارکبانها، باعث شده از یک طرف پلیس فعالیت پارکبانها را قانونی نداند و از سوی دیگر، آنها در حاشیه برخی خیابانها حضور داشته و از مردم به زور پول بگیرند؛ پولی که مبلغ آن اهمیتی ندارد، بلکه بهزور گرفتهشدن آن است که باعث ایجاد ناراحتی میشود و میتواند به هر بهانه، به نزاع منجر شود. این وضعیت بهسادگی و با حذف عامل انسانی و با استفاده از پارکومتر، حلشدنی است.
همین مسئله در پارکینگهای آپارتمانها نیز وجود دارد. قوانین موجود حداقل عرض لازم برای پارکینگ یک خودرو را ٢,٥ متر، برای دو خودرو را ٤.٥ متر، سه خودرو را ٦.٥ متر و چهار خودرو را ٨.٥ متر میدانند. ٢١٢ سانتیمتر فضا برای خودروهایی که گاه ١٩٠ سانتیمتر عرض دارند، باعث میشود همسایگان با هم درگیری و اختلاف پیدا کنند؛ چه به دلیل دشواری پارککردن و چه به دلیل خسارات جزئی احتمالی که زمان پارک به خودروي دیگران وارد میشود. قوانین موجود که دنبال تأمین بیشترین جای پارک در کمترین فضاهاست، همسایگان را رودرروی هم قرار داده است.
نمونه دیگر آن نیز عبور خودروها در معبرهای ١٠متری است. وقتی دو خودرو در دو سوی خیابان پارک شدهاند و امکان عبور همزمان از کنار هم را ندارند، چراغزدن و حق تقدم و ناراحتی و بوق و گاه نزاع حاصل میشود و اگر سر صبح باشد، همه روز درگیران با کجخلقی خواهد گذشت. در اینجا نیز قانونی وجود ندارد و مردم به انصاف خود رها شدهاند تا خود مشکلات خود را حل کنند. باز هم با یکطرفهکردن معابر یا ممنوعیت پارک در یک سوی خیابان، میتوان مشکل را حل كرد.
رهاکردن مردم و عدم تدارک رفتار مناسب در حوزههای گوناگون، با این فرض که مردم خود مراعات خواهند کرد، بر اساس همان عاملی که در ابتدا ذکر شد، تعارضات را افزایش میدهد. بنابراین هرچه بتوان از موقعیتهایی که در آن مراعات دیگران (other-regarding) تنها به توصیههای اخلاقی و آموزشهای اجتماعی واگذار شده است، گذر کرد و موقعیتهای مرتبط با آن را به نفع رفتار همیارانه تغییر داد، یا هنجارهای مناسب اجتماعی وضع کرد، باعث میشود هم اختلافات و تعارضات میان مردم کاهش یابد و هم رفتارهای پایدار مناسب را تقویت میکند.
اگر در کشورهای دیگر به تصاویری که به اولویتهای نشستن در وسایل حملونقل عمومی توصیه میکنند، خوب بنگریم، متوجه میشویم این تصاویر تنها توصیه است (هرچند برخی کشورها قانون هم وضع کردهاند)، اما همین توصیه هم میتواند بخشی از مشکل را حل کند. چنین توصیههایی میتواند رفتار مناسب آپارتماننشینی و همه وجوه رفتار شهری را دربر بگیرد.
درهرحال زمانی زندگی شهری بیشتر محلهای بود و افراد همدیگر را میشناختند و بر این اساس، نظارتهای اجتماعی از طریق روابط اجتماعی انجام میشد. امروز با کمرنگشدن زیست محلهای و افزایش نقل و انتقال شهروندان، میزان ارتباطات اجتماعی دوستانه میان شهروندان یا اهالی یک ساختمان و کوچه کاهش یافته است، ازاینرو، اتکا به روشهای قدیمی دیگر جواب نمیدهد و باید با واسطههای تکنولوژیک، نقصانها را جبران کرد. پیشنهادهای اولیه ذکرشده در بالا، بهمنزله مقدمهای برای ورود به این بحث بودند.