سه ساله امیرکبیر و سی ساله ما

از همان عهد ناصری هم، امیر شد غبطه ایرانیان و اینکه اگر کشته نشده بود، ایران، می شد رشک جهان. می توان مانند منتقدان داخلی و خارجی امیر در عهد ناصری، میرزا ابوالقاسم و حاجب الدوله و آقاخان نوری و سفرای خارجی و ژنرال فریه، امیر را متهم کرد به خیانت و قصد پادشاهی، یا مانند عباس امانت اسناد تقاضای تحت الحمایگی او از کلنل شیل را رو کرد؛ و می توان مانند همه ستایندگان امیر، او را تقدیس کرد و دیگران را مقصر عزل و قتل امیر دانست (بازخوانی دقیق تر رفتار امیر در دوره ده روزه عزل تا تبعید، می تواند تصویر واقعی تری از امیرکبیر را ارائه کند). و می توان در مورد اصلاحات امیرکبیر هم بازبینی کرد که آیا بهتر از این ممکن نبود؟ آیا این بی اعتنایی مطلق امیر به سنت، تعارض میان دوگانه سنت/مدرن را در ایران آغاز نکرد؟

ولی مساله امروز ما، بر حق بودن یا نبودن امیر نیست. اصلاحات امیر که انکارکردنی نیست. فهرست بلندبالایی که آدمیت (و دیگران، به تبع او) از اصلاحات امیر می دهند، تقریبا همه حوزه های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و سیاسی و مذهبی را در سرتاسر ایران در بر می گیرد. حتی اگر «خیال کنسطیطوسیون» هم نداشت، باز هم اصلاحات او در این دوره کوتاه، در تاریخ معاصر ایران بی نظیر است و تنها با اقدامات 20 ساله رضاشاه قابل مقایسه است، اما بیست سال کجا و سه سال کجا. پرسشی که به کار امروز می آید این است که امیر چگونه این انقلاب واقعی در همه ابعاد را، تنها در سه سال انجام داد و با کمک چه کارگزارانی. این کارگزاران، کجا بودند قبل از امیر و کجا رفتند پس از امیر؟ پاسخ من این است که آنها بودند، هم قبل از امیر و هم بعد از امیر، در اینجا و آنجا، ولی امیر نبود. آنچه دوران امیر را متمایز می کند، شخص امیرکبیر است. اصلاحات در گستره و با سرعتی که در آن سه سال انجام شد، بدون امیر محقق نمی شد (و همین شباهت امیرکبیر با رضاشاه است).

می توان نظریه های متعددی در باره علل موفقیت کوتاه مدت امیر و علل عدم تداوم آن گفت، حتی می توان تاثیر میزان تکاثف (pollution) فضا و تعدد راه های محتمل توسعه و تاثیر تجربه های ناکام قبلی بر موفقیت اقدامات بعدی را سنجید و از این نظر دوران امیر را با روزگار فعلی متمایز کرد، ولی در هر حال، امیر یکتنه ایستاد پای اقداماتی که میخواست انجام بدهد و پایمردی او، دیگران را هم به حرکت واداشت. نمی شود سودای ترقی داشت ولی این سودا، گاه باشد و گاه نباشد، در سخنرانی باشد و در عمل نباشد، و انواع استثنائات را شامل شود. اگر حتی دیوار خانه های عباس آباد هم برای امیر خبر می بردند، برای این بود که امیر، خود می خواست از وضع مملکت خبردار باشد، و مستقیما و شخصا پیگیری می کرد.

راهی که امیر رفت و موفق شد، دشوار هست ولی پیچیده و ناشناخته نیست.